Op stap in de regio: Savelsbos
In mijn persoonlijke beleving is het Savelsbos een van de mooiste bosgebieden van Nederland. Al enkele keren mocht ik door dit bos een wandeling leiden voor IVN-ers. En op andere dagen was ik hier vaker in gezelschap van mijn goede vrienden Rob Bisschops en Jo van Hoof. Landgoed Heerdeberg, de kerk van Sint Geertruid en eetcafé De Bosrand waren voor ons geliefde beginpunten van de wandelingen.
Vooral de lente maakt ons blij. In april /mei kietelt het rijkelijk aanwezig Daslook onze neuzen. Het wit van deze sterk naar uien geurende plant bedekt vele meters bosbodem. Na de bloei sterft het blad af en wachten de in de bodem aanwezige knolletjes het volgend jaar af. De soort vermeerdert zich vooral door zaadverspreiding (info Flora van Nederland).
Tijdens onze wandelingen in het voorjaar troffen wij ook aan Zwarte Rapunzel, Boshyacinth, Aronskelk, Eenbes, Salomonszegel, Gele Dovenetel, Bleeksporig Bosviooltje en Nieskruid. Op 12 april 2019 stemde het zien van een groepje Morieljes ons blij. Wij hebben ze niet geplukt, maar volgens kenners zijn ze heerlijk. Ik laat paddenstoelen liever staan, zodat ook andere mensen hiervan kunnen genieten. Morielje houdt van kalkrijke bodem. En die is hier rijkelijk aanwezig. De vele Wijngaardslakken bouwen er hun huisje mee. In april kunnen wij vanuit de bosranden genieten van de vele bloeiende fruitboomgaarden in de omgeving. Paardenbloemen in de weiden en tussen de rijen fruitboompjes toveren het landschap om in een “schilderij vol kleur”. Ik kan niet schilderen, anders zou ik hier wel willen plaatsnemen met mijn schildersezel, kleurenpalet en kwast.
Op 10 september 2020 mochten wij aan de voet van een Eik het prachtige bloedrood van de Biefstukzwam bewonderen. Zag erg lekker uit, en is ook eetbaar. Maar ook hier geldt voor mij: Anderen mogen ook genieten van het zien van deze prachtige zwam.
Het Savelsbos kent een aantal zeer markante plekken. Ik noem “Huis De Beuk” en de “Vuursteenmijn” tussen Sint Geertruid en Rijckholt.
Huis De Beuk is een voormalige boswachterswoning en dateert uit 1848. De woning werd gebouwd in opdracht van de toenmalige boseigenaars, de familie Martens uit Leuven. Tussen 1848 en 1938 bewoonden 3 generaties Beuken als boswachter/veldwachter deze fraaie woning. Vanaf de hooggelegen woning aan de rand van de Wijngaardsberg konden ze de omgeving, met name het Maasdal, goed overzien. Huis De Beuk is door toedoen van de Heemkundestichting Grueles en de wildbeheereenheid Savelsbos gerestaureerd. Heel fraai ogen de bij Huis De Beuk gelegen kalkwanden. Reeds in de Middeleeuwen werd hier kalksteen gewonnen, in een onderaards gangenstelsel. Staatsbosbeheer heeft ter wille van de veiligheid de gangen afgesloten. Gaten in de afsluitingen maken het vleermuizen mogelijk om in de gangenstelsels te overwinteren. (Informatiebord Staatsbosbeheer bij Huis De Beuk). In de winter van 2018/2019 zijn de kalkwanden vrijgekapt van grote begroeiing. De wortelstelsels van bomen dreigden de gangen onherstelbaar te beschadigen.
Heel leuk is het piepkleine Mariagrotje terzijde van Huis De Beuk. Mogelijk dat veel wandelaars dit kleinood niet zullen waarnemen. Banken aan de rand van de dalwand bieden wandelaars gelegenheid om vanaf hier te genieten van het werkelijk schitterend uitzicht over het Maasdal. Tijdens een wandeling in de herfst troffen wij hier een groot aantal groene bollen aan, gelijkend op tennisballen. Nadere inspectie leerde ons dat wij hier te maken hadden met de bolsters van de Zwarte Walnoot (Juglans Nigra). De boom is een vertegenwoordiger uit de Okkernootfamilie, en groeit van nature in delen van Noord-Amerika. In de bolster zit een ronde noot gelijkend op de bekende walnoten die wij in de winkel kunnen kopen. Deze laatste zijn overigens ook niet inheems, maar door de Romeinen naar ons land gebracht.
Op 10 september 2020 bezochten Jo, Rob en ikzelf het Savelsbos vanaf de kerk bij Sint Geertruid. Onze wandeling voerde ons langs de prehistorische vuursteenmijn en het daarvoor gelegen “Groot Atelier’, zijnde de werkplaats alwaar de neolithische mens zijn vuurstenen werktuigen en (jacht)wapens vervaardigde. Die dag boften wij in het bijzonder! Een paar mensen hadden een bezichtiging van de mijn afgesproken en wij mochten van de gids aansluiten! Dat was niet voor dovenmansoren. Wij hebben genoten van de prachtige rondleiding. En van de uitleg van de gids. Wij konden nu eens goed zien hoe onze verre voorouders hier, zo’n 5000/6000 jaar geleden, te werk gingen om vuursteen uit de bodem te halen. Niet zonder gevaar lijkt mij. De fabricaten zijn verhandeld tot zelfs Noord-Duitsland en tot aan de Alpen. Werktuigen zijn in de omgeving teruggevonden, waaronder prachtig gepolijste bijlen op de akkers van de nabijgelegen Riesenberg. Een informatiebord bij de akkers van de Riesenberg geeft aan dat hier nog meer gevonden is. O.a. vuurstenen werktuigen van de Neanderthal-mens. Het voorkomen van de Neanderthal-mens wordt ingeschat op 250.000 tot ca 40.000 jaar geleden. Ook zijn vondsten gedaan daterend uit de Romeinse tijd (50 voor Chr. tot 400 na Chr.). Voor wat betreft meer informatie over de vuursteenmijn wil ik graag verwijzen naar het prachtig geschreven artikel “Het fenomeen Vuursteenmijn”, van Lei Amkreutz, in de Natuurgids 2018-7.
Mijn bijdrage over het Savelsbos is niet volledig indien geen aandacht wordt geschonken aan een heel bijzonder knaagdiertje: de Eikelmuis.
Een Eikelmuis is geen muis. Net zomin als een Gierzwaluw geen zwaluw is. Van wie ik dat weet? Van Ellen van Norren. Zij gaf in november 2021 in GaiaZOO voor vrijwilligers een lezing over de Eikelmuis. Ellen is verbonden aan de Zoogdiervereniging. Zij was ook te zien in het programma van Vroege Vogels over de Eikelmuis, uitzending 11 oktober 2019. https://www.bnnvara.nl/vroegevogels/artikelen/eikelmuis-met-karakteristi…
Heel kenmerkend voor de Eikelmuis zijn het zogenaamde Zorro-masker in het gezicht en de lange pluimstaart. De staart dient net als de bij Eekhoorn om te kunnen balanceren bij het lopen/rennen over takken. Het gaat niet goed met de Eikelmuis in ons land, die binnen Nederland van oudsher alleen in Zuid-Limburg leeft. Tot halverwege vorig eeuw was de soort nog algemeen in het Mergelland. Helaas liepen de aantallen sterk terug. Uiteindelijk resteerde in Nederland nog slechts 1 populatie in het Savelsbos. In dit bos wordt sedert 2009 door de Zoogdiervereniging onderzoek uitgevoerd. Twee keer per jaar wordt een monitoring gedaan met inloopvallen, en in het voor- en najaar worden nestkasten gecontroleerd. Uit een voedselonderzoek in 2019 kon worden geconcludeerd dat de diertjes een voorkeur lijken te hebben voor vegetaties met dichte ondergroei in de struiklaag. Buiten het bosgebied verplaatst de Eikelmuis zich via graften, houtwallen en holle wegen met dichte begroeiing. En vindt dan ook geschikt leefgebied in hagen en boomgaarden in het agrarisch gebied. Verder onderzoek is echter nodig hoe het landschap precies wordt gebruikt door de Eikelmuis. De Zoogdiervereniging is voornemens om vanaf voorjaar 2022, met financiële steun van Gaia Nature Fund, een aantal Eikelmuizen te voorzien van een heel lichte zender. Men hoopt daarmee de dieren in hun gedrag te kunnen volgen. Waar ze zich verplaatsen en waar ze voedsel zoeken.
Het voedsel van de Eikelmuis varieert per seizoen. Na de winterslaap hebben ze behoefte aan veel kalk en eiwit om zich te kunnen voortplanten en eten ze meer gewervelde dieren, kevers, miljoenpoten, slakken. In het najaar moeten ze opvetten voor de winterslaap en ligt het accent op zaden en bessen. De rijke fauna van ongewervelden in de strooisellaag van het bos is van eminent belang in de voedselvoorziening van de Eikelmuis.
In 2016 werd Nederland verrast met een onverwachte vondst van een 2e populatie Eikelmuizen. En wel op een plek ver verwijderd van het Savelsbos. De verrassing was dan ook heel groot toen men bij de afbraak van een moestuinencomplex in Rijswijk in het isolatiemateriaal van een oude caravan 27 Eikelmuizen aantrof. Het is niet bekend hoe deze Eikelmuizen daar, ver buiten hun natuurlijk verspreidingsgebied, zijn geraakt. Een mogelijkheid is dat de dieren met de caravan zijn meegelift vanuit bijvoorbeeld Frankrijk naar Rijswijk.De dieren werden ontdekt toen het moestuincomplex al was verwijderd. In 2017 zijn de Eikelmuizen overgebracht naar GaiaZOO, alwaar al snel ook een aantal jongen werd geboren. Na toestemming van de provincie zijn in 2018 40 Eikelmuizen uitgezet in voormalig Eikelmuis-gebied op de Bemelerberg. Deze succesvolle herintroductie werd opgevolgd door een officieel fokprogramma in GaiaZOO. Daardoor kon de Zoogdiervereniging de populatie op de Bemelerberg de afgelopen jaren versterken met nog zo’n 140 Eikelmuizen, voorzien van een onderhuids ingebrachte transponder (chip). Bij terugvang tijdens de monitoring levert dit waardevolle gegevens op.
Eikelmuizen houden een winterslaap, die ze af en toe onderbreken om voedsel te zoeken.
Nestkasten bieden hierbij een goed alternatief als holtes in oude bomen ontbreken. Ze zijn nachtactief. Overdag slapen ze in hun nestholte gevoerd met mos.
De levensduur van Eikelmuizen in het wild is niet langer dan zo’n 2 tot 3 jaar. Om een populatie in stand te houden is een goede reproductie (nakomelingen) een voorwaarde. Dat kan alleen maar als alle bescherm- en beheersmaatregelen van het leefgebied optimaal zijn voor dit fraaie diertje. De Zoogdiervereniging spant zich samen met terreineigenaren en vrijwilligers hiervoor in. Daarvoor verdienen zij oprechte waardering. Ik spreek de hoop uit dat het streven om de huidige leefgebieden van de Eikelmuizen, Bemelerberg en Savelsbos, in de komende jaren met elkaar te kunnen verbinden ertoe zal leiden dat beide populaties elkaar op natuurlijke wijze zullen vinden. Daarna is de hoop dat de populatie zich uitbreidt tot in het Geuldal en tot in België. Waardoor ze nieuwe partners vinden en aldus een genetisch gezonde, toekomstbestendige populatie kunnen vormen.
De eikelmuis is het meest bedreigde zoogdier van Nederland. Hij is hier zelfs nog zeldzamer dan de reuzenpanda in China. Daarom hebben Zoogdiervereniging en GaiaZOO het jaar 2022 samen uitgeroepen tot “Jaar van de Eikelmuis”
Als ik in de toekomst weer eens mijn voetstappen zet in het Savelsbos, dan zullen mijn gedachten zeker uitgaan naar dit prachtig diertje.
Bronnen:
Natuurhistorisch Maandblad, Oktober 2015
Website Zoogdiervereniging
Lezing Ellen van Norren, november 2021
Ik dank Hanneke de Boer van GaiaZoo en Ellen van Norren van de Zoogdiervereniging voor hun aandeel in de totstandkoming van dit artikel.
Herman Langen
27 Maart 2022
