Bloemen en planten
Een speldenkussen
Natuurweetje gepubliceerd op 4 december 2020
Een oud spreekwoord luidt: :”Verzint eer ge begint”. Nou dat klopte dan maar weer eens. Wat was er deze keer het geval? Het kwam allemaal door de aanschaf van een bosje bloemen. Een bepaalde bloem daarin was de aanleiding om juist deze bloembos te kiezen. Dat was namelijk een stralende geel-oranje bolvorm van een exotische plant die jaren lang ons geboeid had bij onze bezoeken aan de uiterste tip van Z.Afrika. Het bleek altijd weer een trekpleister te zijn in de botanische tuin van Kirstenbosch en daarbuiten ook op het schiereiland van de Kaappunt.
De Pincushion struik-boom in deze vorm komt vrijwel alleen daar voor en verder nog een klein stukje in het gebied hogerop langs de zuid- en oostkust. Een heel beperkt leefgebied dus. En het is een heel bijzondere plant en bloem en plantenfamilie.
Nu dan die ene bloemtak in die bos bloemen, takken en bladeren. Thuis in een vaas gezet en bewonderd waarbij dan al gauw weer die vraag naar voren komt: ”Hoe zit die bloem eigenlijk in elkaar?” Die vraag blijkt al jaren niet zo eenvoudig te beantwoorden. In een boekje dat speciaal gewijd is aan de Proteafamilie waar het geslacht van de Pincushion toebehoort is een gedeeltelijke uitleg te vinden. De rest blijkt moeilijker te achterhalen. Zelfs via het internet. Wel wordt het weer eens duidelijk dat deze plant uit een totaal andere plantenwereld komt en een hele serie interessante vraagstukken opent. Nadere uitleg is dan wel nodig.
Systematisch is de vereenvoudigde indeling als volgt: Plantenrijk, Bedektzadigen, Tweezaadlobbigen, Familie Protea-achtigen, Onderfamilie Protea, Geslacht Leucospermum.
Die Leucospermum staat nu in de vaas onder de naam “Speldekussingh alias Pincushion”. Welke ondersoortnaam er op geplakt moet worden is onzeker dankzij de enorme ontwikkelingen tegenwoordig in de genetische kwaliteiten en daardoor indeling.
Belangrijker is te bepalen hoe die bloem aan de altijd groene struik in elkaar zit. Het gaat hier om een gebolde bloembodem met daarop, net als bij een zonnebloem, een enorme hoeveelheid kleine bloempjes. De bouw van die bloempjes is heel bijzonder want er zijn geen kroon- of kelkblaadjes. Wel 4 bloemdekbladen die aan de voet vergroeid zijn tot een buis met aan de binnenzijde 4 meeldraden die daarin vergroeid zijn met de toppen van de bloemdekblaadjes die naar buiten omkrullen. Er is onderin deze koker een bovenstandig vruchtbeginsel dat uit één vruchtblad is gevormd en één zaadknop omsluit. Het wordt zelf door 4 kleine schubben omringd. Die schubben produceren veel nectar.
Op het vruchtbeginsel staat de stijl die al snel langer wordt met op de top een ovale verdikking. Bij deze uitgroei strijkt de verdikte top langs de stuifmeel bevattende 4 helmknoppen en scheurt die open. Het stuifmeel komt daarbij op de “pollen-presentator” terecht en wordt bij de daarop volgende verdere snelle draadvormige uitgroei van de stijl (tot 8 cm) ver buiten de bloembuis gebogen uitgestoken. Daar wordt het dan aan bezoekende harige insecten aangeboden terwijl ze op de bloembuisbodem naar de lokkende nectar zoeken. Transport van stuifmeel naar de volgende bloemen is daarbij verzekerd.
De vrucht zelf is een nootje dat na verdroging uit de vruchtdoos valt. Dit nootje bestaat uit twee delen: het eigenlijke harde zaad en een zacht mierenbroodje dat als een “Witte” gelatineuze massa voor een deel het “zaadje” bedekt (“Leuco-spermum”). Een speciale mierensoort Anoplolepis wordt aangetrokken door een feromoon dat in deze vlezige bedekking zit. Het geheel wordt in ondergrondse nesten gesleept. Daar wordt alleen de zachte massa opgegeten. Het zaadje zelf blijft achter en belandt uiteindelijk weer buiten het nest en kan daar ontkiemen. Maar daarvoor is wel een periodieke (om de zoveel jaren) natuurbrand nodig.
De kringloop is dan pas voltooid.
Jan van Twisk,
03-12-2020
Aanvulling (14-12-2020)
Voor het realiseren van een Natuurweetje is het wel nodig om passende gegevens en afbeeldingen te verzamelen. Naast literatuur en archieven worden daarvoor soms ook familieleden geraadpleegd. Het Speldenkussen was een onderwerp waarvoor dan ook die familie als bron ingeschakeld werd. Als resultaat kwam daaruit een serie foto’s tevoorschijn ter verduidelijking van de geschreven tekst. Een levensgeschiedenis in beeld. Opkomst en neergang van een bijzondere bloeiwijze.
