2018 06 Koekoek, bedrieger van nature. Gert-Jan Roebersen

Op zomerse dagen hoor je in de omgeving van rietland wel eens de koekoek roepen. Zelfs mensen die geen enkel vogelgeluid kunnen thuisbrengen herkennen de tweetonige roep van deze vogel. Ook weet bijna iedereen dat de koekoek haar eieren legt in het nest van een andere vogel. Dit vreemde gedrag heeft mensen eeuwenlang gefascineerd; waarom doet die vogel dat?

Wel, een vrouwtjeskoekoek kan veel meer eieren per seizoen leggen (acht tot vijftien) dan zij ooit zelf zou kunnen uitbroeden en de jongen grootbrengen. Koekoeken parasiteren op de nesten van aanmerkelijk kleinere vogels zoals kleine karekieten, heggenmussen of graspiepers. Een vrouwtjeskoekoek met legdrang houdt vanaf een uitkijkpost het nest van de gastouder in de gaten. Meestal in de middag, als de vogel even van het nest is, pakt de koekoek een ei uit het nest en legt snel haar eigen ei ervoor in de plaats. Merkt die gastouder dan niets aan het vreemde ei? Een deel van de koekoekseieren wordt inderdaad afgestoten: aangepikt, uit het nest gegooid of, als dat niet lukt, beginnen de gastouders een nieuw nest.

Misleiding

De Engelse onderzoeker Nick Davies[1] heeft uitgebreid onderzoek gedaan, onder andere met namaakeieren. Het koekoeksei is opvallend klein voor een zo grote vogel, en het patroon van kleur en lijntjes bootst het uiterlijk van het gastouderei na. Koekoeken zijn dus gespecialiseerd in een bepaalde gastoudersoort. Er blijkt sprake te zijn van een ‘eierwedloop’ in de evolutie: oorspronkelijk produceerden koekoeken geen goed gelijkende eieren en accepteerden gastouders het koekoeksei als een eigen ei. Maar de gastouders gingen als reactie op het broedparasitisme koekoekseieren beter herkennen en afstoten. De best gelijkende eieren werden vaker geaccepteerd, waardoor de dochterkoekoeken die daaruit voortkwamen goed gelijkende eieren gingen leggen als gevolg van natuurlijke selectie. Naarmate de gastoudersoort beter leert om koekoekseieren te onderscheiden van de eigen eieren, ontwikkelt het koekoekenras nog beter gelijkende eieren. Omdat gastouders maar kort leven (de helft van de kleine karekieten haalt niet eens het volgende broedseizoen) kan in enkele honderden jaren de evolutie over vele generaties optreden.

Koekoeken bedriegen hun slachtoffers ook op een andere manier: een volwassen koekoek lijkt op een roofvogel, zoals een sperwer. Daarom zijn zangvogels bang voor een koekoek in de buurt van hun nest. Dat geeft de koekoek de kans om het nest te benaderen.

Koekoeksjong

De vrouwtjeskoekoek kan snel haar ei leggen omdat dit al een etmaal in de eileider heeft gezeten. Het koekoeksei komt meestal een dag eerder uit dan de eieren van de gastouder, omdat het al ‘voorgebroed’ is. Wat er dan gebeurt is bekend: het nog blinde en naakte koekoeksjong weet instinctief de andere eieren of al uitgekomen jongen uit het nest te werken. Zo zorgt de slokop ervoor dat hij alleen het door de gastouders aangevoerde voedsel krijgt. De gastouders grijpen niet in; integendeel, het luidkeels bedelende koekoeksjong wordt goed verzorgd.

Toch hoor je de koekoek minder vaak roepen; hij staat als ‘kwetsbaar’ op de Rode Lijst van bedreigde vogelsoorten. Een van de oorzaken kan zijn dat sommige gastoudersoorten in aantal zijn afgenomen, maar voedselgebrek (minder rupsen) speelt ook een rol. Ondanks zijn bedrieglijke aard zou het jammer zijn als deze typische zomerbode zou verdwijnen.

Gert-Jan Roebersen
Natuurgids IVN Amstelveen

Het is verboden deze column te dupliceren of te gebruiken zonder uitdrukkelijke toestemming van de schrijver/fotograaf/tekena(a)res.

[1] Nick Davies, De koekoek. Atlas Contact, 2016.