De Jeneverbes
De Jeneverbes (Juniperus Communis) behoort tot de Cipres familie en komt van nature voor in Nederland. De struik staat in Drenthe bekend onder de naam Palm of Palmbossie. In de Middeleeuwen werd de Jeneverbes als symbool van kuisheid gezien. De hedendaagse naam Jennifer is een moderne variant van Ginevra wat een verwijzing naar de Jeneverbes is.
Iedereen kent wel de besjes die gebruikt worden om zuurkool een specifiek smaak te geven of in soep of marinades wordt verwerkt. Ook als smaakmaker voor drank zoals Jenever, Benedictine en Gin. Veel heilzame werkingen worden aan de Jeneverstruik toegeschreven en de etherische olie wordt verwerkt in badolie.
Jeneverbessen zijn vooral te vinden op droge schrale heidegrond. In de 18 en 19 e eeuw werd deze grond intensief gebruikt door schapen met als gevolg zandverstuivingen. Door het wegvallen of verminderen van schapen in deze gebieden kregen Jeneverbessen kans om uit te zaaien. Maar ze konden zich nu ook ontwikkelen want de kleine plantjes werden niet vertrapt of opgegeten. Er ontstonden aparte vormen de ene groeit zuilvormig een andere struik is weer erg breed en vertakt en lager van vorm, meestal niet hoger dan tien meter. Deze kleine boom of struik geeft karakter aan het landschap. Wel zijn er herkauwer nodig om andere boompjes op te eten zodat die niet de overhand krijgen in het gebied. De Jeneverbes kan erg slecht tegen schaduw en heeft veel licht nodig om zich te ontwikkelen.
Goudvinken en staartmezen maken nesten in deze coniferen en weer andere vogels eten de bessen zoals de lijster, koperwiek en kramsvogel. Ook is het een goede schuilplaats voor zangvogels als er een roofvogel op jacht is omdat de Jeneverbes moeilijk doordringbaar is met zijn stekelige bladeren. In Drenthe is er tussen een Jeneverbesstruweel een dassenburcht ontdekt, een veilige schuilplaats voor de jongen dassen om te spelen. In Kootwijkerveen is het onderzoekers opgevallen dat daar adders leven in de struwelen van jeneverbessen. Ze gebruiken de struiken om heerlijk onder te zonnen.
In de Zeegse duinen staat een heel stoere Jeneverbes van ca. zeven meter hoog met een doorsnede van 15 à 20 meter. Hij is de grootste van zijn soort in West Europa en is uitgeroepen tot mooiste boom van Drenthe. De leeftijd van dit mannelijk exemplaar wordt geschat tussen de 80 en 150 jaar. Jeneverbessen kunnen wel 400 jaar oud worden. Een jeneverbes boom of struik is tweehuizig en dat betekend dat je zowel mannelijke en vrouwelijke bomen hebt. Hoe ouder de Jeneverbes hoe minder vruchtbaar, met als gevolg dat voortplanten lastiger wordt. En het is niet het enige waarom er weinig nieuwe jeneverbessen groeien.
Alleen de vrouwelijke boom draagt bessen. Pas een jaar na de bestuiving vindt de bevruchting plaats en wordt er een bes aan de vrouwelijke boom gevormd. Deze bes is het eerste jaar groen van kleur en die in het tweede jaar donker blauw kleurt. In de herfst valt de bes van de boom of wordt opgegeten door een vogel. We zijn dan al drie jaar verder. Met een beetje geluk komt het op de grond en waait er wat stuifzand overheen. Dat is nodig om het zaadhuis open te laten barsten. Het verschil in dag of nacht temperatuur van ca. 40 graden is nodig om de schil van het zaad te laten openbarsten. Er is dus een koude winter en een zonnige zomer nodig. Alweer een jaar verder in de tijd voor het zaadje met een beetje geluk kan ontkiemen, zijn deze condities er niet vergeet het dan maar. Maar ook het kleine kiemplantje staat bloot aan gevaar. Het kan vertrapt worden of opgepeuzeld door een schaap of haas.
Wat nu als er geen vrouwtjes plant in de buurt staat en de wind je zaad niet naar haar toe kan waaien voor bevruchting. Jeneverbessen hebben daar wat op gevonden. Door het gewicht buigen de takken (zogenaamde afleggers) en als hierin barsten komen kunnen daaruit weer wortels ontstaan. Deze wortels graven zich in de grond en de jeneverbessen die hieruit voorkomen kunnen zelfstandig bestaan maar zijn identiek aan de vaderboom.
En dan moet er ook nog eens voldoende licht zijn om uit te groeien tot een klein jeneverbesje. Je begrijpt dat het vermeerderen en dus behouden van Jeneverbessen een heel langdurig en precies proces is waarbij alle omstandigheden gunstig moeten verlopen. Door de enorme toegenomen uitstoot van stikstof komen er nutriënten in de grond waardoor er grassen gaan groeien die er eerder niet waren en de jonge struikjes het leven letterlijk zuur maken (verzuring). De jeneverbes werkt voor zijn voeding opname samen met een bepaalde schimmel in de bodem. Deze schimmel moet voldoende in de grond aanwezig zijn wil de Jeneverbes kunnen overleven.
Er komen haast geen jonge Jeneverbes bomen bij die de kans krijgen om tot een mooie oude boom zoals in de Zeegse duinen uit te groeien. Het is de enige boomsoort die in 2004 op de Rode lijst van planten heeft gestaan. Helaas wordt de Jeneverbes sinds 2017 niet meer wettelijk beschermd en dat is te betreuren. Gelukkig hebben we een jeneverbes gilde in Drenthe die zich wel al jaren bekommerd en inzet voor het behoud van deze unieke inheemse boom.
Ga als u tijd heeft zelf eens kijken naar deze unieke boom en het is een prachtig wandelgebied.
Willy van Houte
Video van de Jeneverbes van de Zeegse Duinen.
