Alcedo atthis bekend als de ijsvogel
Zodra er ijs op het water staat denken veel mensen aan schaatsen en krijgen de kriebels. Zelf denk ik aan de ijsvogel, wat een mooi blauwe juweel.
De Nederlands naam is afgeleid van de Germaanse naam Eisenvogel wat ‘ijzervogel’ betekent en mogelijk zo vernoemd door de metaalachtige glans van het blauwe verenkleed. Een andere verklaring voor de naam is dat de ijsvogel ‘s winters bij het ijs werd gezien om uit een wak vis te vangen.
De ijsvogel blijft voor veel mensen een geweldige beleving om te zien. Mocht je een hoge heldere fluitende toon horen kijk dan snel op en schijnt ook de zon en valt die op zijn verenkleed dan zie je werkelijk een prachtige blauw oranje flits recht over het wateroppervlak voorbij vliegen met een snelheid tot wel 80 km per uur, wat schitterend.
De ijsvogel duikt dagelijks wel twintig keer achter elkaar onder water om de gekleurde veren te verzorgen. Het verenkleed is waterdicht en isolerend en wordt daarnaast ook tot wel zes keer per dag op orde gemaakt door met de kruin over de binnenkant van de vleugels te wrijven.
IJsvogels hebben een extra ooglid ( knipvlies)dat half doorzichtig is en de ogen beschermd bij het jagen, het voeren van de jongen en de partner tijdens de balts en ook bij het verzorgen van het verenkleed. Het mannetje heeft een zwarte lange snavel en het ijsvogel vrouwtje is te herkennen aan een roodoranje ondersnavel. Ze hebben beiden een kort staartje en oranje gekleurde pootjes. Ze zijn ongeveer 17 cm groot en wegen tussen de 30 en 40 gram.
IJsvogels hebben de voorkeur voor zoet stromend helder water maar broeden ook aan stilstaand water als er genoeg voedsel in de buurt aanwezig is. Want dit vogeltje eet dagelijks zijn eigen gewicht aan vis. Elke ijsvogel heeft een paar voorkeur uitkijkplaatsen vanwaar hij naar een maaltje zoekt. Ze kunnen heel goed berekenen waar het visje heen zwemt en halen daar hun prooi uit het water, petje af hoor. Het visje wordt eerst tegen een tak geslagen voordat het door geslikt wordt.
Tijdens het broedseizoen is het ijsvogel paartje samen. Voor de rest van het jaar leeft een ijsvogel solitair. Een territorium kan wel 100 meter tot een 1 km. van een rivieroever zijn waarbij andere ijsvogels tijdens de paartijd worden achtervolgd en verjaagd.
Water onder de oeverwand voorkomt dat wezels, nertsen of een bunzing het nest slopen en leegroven. Vrijwilligers van de ijsvogel groepen graven de grond af als er bij warm weer geen water meer onder het nest van de overwand staat. De nestplekken zijn vaak omgevallen bomen, zandige of leemachtige steile oeverwanden waarin op een hoogte van tussen de 90 tot 1.80 cm een holte met een doorsnede van 5 cm wordt gegraven.
Het mannetje begint met het karwei en krijgt later hulp van het vrouwtje die zich in het begin vooral bezig is met het verdedigen van het territorium. De nestgang gaat iets schuin omhoog en kan een lengte van tussen de 30 tot 100 cm bedragen en aan het einde vormt zich een nestkamer. De klus is meestal na een week klaar waarna meteen de balts begint waarbij het ijsvogel mannetje een visje aan zijn vrouwtje aanbied. Dat is in de maand februari of maart. Zodra zij het visje accepteert en opeet volgt een week van meerdere paringen.
Vier tot acht eieren worden in de nestkamer gelegd en na 20 dagen komen de kuikens naakt en blind tevoorschijn. Deze kleintjes worden de eerste week warm gehouden door beiden ouders en daarna is hun lijfje al bedekt met korte veren. De ouders verzorgen de jongen en voeden ze met waterinsecten, kleine visjes en kreeftachtigen en larve van libellen. De eerste 3 weken wachten de jongen op de ouders in de nestkamer, die vol met braakballen, graten, schubben en etensresten ligt.
De kleine ijsvogeltjes zitten in deze kamer in een stervorm, met de snavels naar de opening van de tunnel gericht. Het kuiken dat voor de ingang zit krijgt als enige voedsel. Nadat één voedsel heeft gekregen, schuift de “ster” een plaats op zodat het volgende jong aan de beurt komt. Probeert een ijsvogel kuiken voor te dringen dan wordt hij door de andere jongen met harde pikken gestraft.
Later wachten de vogeltjes op de ouders in de gang en na een dag of 25 verlaten ze het nest en nemen plaats op een tak waar ze nog een dag of drie gevoerd worden. De ouders zijn dan vaak alweer aan een tweede legsel begonnen in een andere nestingang. Na deze drie dagen worden ze weggejaagd of verlaten zelf het territorium op zoek naar een eigen leefruimte. In het volgend jaar zijn ze geslachtsrijp.
Gemiddeld wordt een ijsvogel 7 jaar in uitzonderlijke gevallen kan in het wild een leeftijd van 21 jaar worden bereikt. Een paartje heeft meestal 2 en soms 3 legsels per jaar.
De ijsvogel verlaat alleen bij koude winters zijn territorium en gaan naar vaak ook naar de kust om in zout water voedsel te zoeken. De vrouwtjes trekken iets eerder weg dan de mannetjes, die wachten vaak te lang en sterven dan een hongerdood. Ook kan het hongerige vogeltje zich met een harde klap tegen het ijs dood vliegen als er gejaagd wordt op een visje dat onder het ijs zwemt.
In Nederland neemt ca. elke 7 jaar de populatie van de ijsvogel drastisch af door een strenge winter. In de jaren die volgen nemen ze weer langzaam in aantallen toe totdat ze na 7 jaar weer in eenzelfde dieptepunt vervallen.
Sinds 1970 is de ijsvogel in de meeste Europese landen beschermd. De voornaamste bedreiging is nu de watervervuiling waardoor prooidieren sterven. Ook het straktrekken en versterken van oevers met beton of stenen zorgt voor het verdwijnen van geschikte broedplaatsen. Daarnaast is er verstoring door watersport en te nieuwsgierige vogelaars. Valt de verstoring vroeg in het seizoen dan verlaten de ijsvogels het gebied en komen dan vaak niet meer aan broeden toe. Andere gevaren die op de loer liggen zijn de huiskat, de sperwer, hoog water, te weinig voedselaanbod, bevriezing en ijsvogels zijn ook wel eens raamslachtoffer.
Vroeger werd in sommige culturen de veren en maag van de ijsvogel in een talisman verwerkt als afweermiddel tegen blikseminslag. Ook werd soms het hart van een ijsvogel als ketting gedragen om onheil af te wenden. Gemummificeerde ijsvogels werden gebruikt als kompas, windvaan of afweermiddel tegen nachtelijke insecten. Paracelsus ging ervan uit dat het lichaam van de ijsvogel na de dood niet tot verrotting overging wat later in 1753 in een artikel door natuuronderzoeker Balthasar Sprenger werd bevestigd.
In de Griekse mythologie is er het verhaal over Halcyone, de god van de wind en Ceyx de zoon van de avondster Hesperus. Ze waren zo gelukkig in hun huwelijk dat zij zich goden waanden. Zij noemden elkaar daarom niet bij hun eigen naam, maar lieten zich Zeus en Hera noemen, gelijk aan de oppergod en zijn vrouw.
Dit wekte de toorn van Zeus, die Ceyx tijdens een storm van verdriet op zee deed vergaan, wierp ook Halcyon zich in zee, waarna Zeus haar in een ijsvogel veranderde. Vanaf dat moment vliegt Halcyone langs de Griekse kusten, altijd op zoek naar haar verloren geliefde, en is gedoemd om midden in de winter haar nest op het strand te maken, waar haar eieren door de winterstormen worden meegesleurd.
Na verloop van tijd, zo gaat het verhaal, kreeg Zeus medelijden met Halcyone. Hij zorgde ervoor dat er elke winter zeven dagen lang geen winterstormen zouden zijn. Terwijl haar vader Aeolus de winden en golven in toom houdt, kan de ijsvogel haar eieren uitbroeden tijdens deze ‘Halcyone-dagen’.
Gewoon een supermooie verschijning een ijsvogel, ik hoop dat je er ook eentje mag tegenkomen.
Willy van Houte
