Hoe de fijnspar verdwijnt van de Veluwe

Tijdens de cursus de ´Groene Verandering’ gingen cursisten de uitdaging aan om de klimaatverandering op de Veluwezoom tastbaar te maken. Dat was niet eenvoudig, tot het eerste ‘klimaatslachtoffer’ zich aandiende. Een drama van tien bedreigingen, met gelukkig ook kansen in het verschiet.

Oudgediende Joan de Vries, natuurgids Ed Asscheman en gidsen in opleiding Saskia Wiersma en Sjaak de Ligt vonden elkaar bij de klimaatcursus de Groene Verandering op het thema ´bossen en klimaatverandering´. Bossen hebben uiteraard alles met klimaatverandering te maken. Ze leggen kooldioxide (CO2) vast en kunnen zo de opwarming afremmen. Bossen zijn ook een bron van CO2. De wereldwijde jaarlijkse toename van CO2 is voor 12 procent afkomstig van ontbossing. De mens kapt bossen, in de tropen voor onder meer hardhout en nieuwe palmolie- en sojaplantages. Maar ook in West-Europa verdwijnt bos: zo is in Nederland de oppervlakte de afgelopen vier jaar met 1.950 hectare, ofwel 0.5% afgenomen.

Kerstboom

Mede door de stijging van de doorsnee temperaturen in de afgelopen decennia, die in Nederland al bijna 2 graden Celsius bedraagt, verdwijnen planten- en diersoorten en komen andere soorten deze kant op. Voorbeelden van adventieve, ofwel nieuw gearriveerde soorten zijn de eikenprocessierups, de eikenprachtkever en diverse teken. In hun zoektocht ontdekte het viertal cursisten ook een boomsoort die inmiddels massaal het loodje legt: de fijnspar. We kennen deze allemaal als ‘kerstboom’.

De Veluwe werd ruim honderd jaar geleden al bebost met de grove den, omdat deze niet alleen op arme gronden overleeft, maar ook goed grenenhout leverde voor het stutten van mijngangen. Na de vondst van aardgasreserves werden de kolenmijnen gesloten en werd dit hout minder benodigd. Planten van fijnspar, japanse lariks en douglas werd steeds meer gebruikelijk. Dat gebeurde ook op de Veluwezoom. Het leverde mooie rechte stammen van vurenhout voor tal van gebruiksdoelen.

Eerste tik

De fijnspar is geen inheemse soort. Zij is afkomstig uit het Europese Middengebergte, zoals het Zwarte Woud. Een groot klimaatverschil met hier zijn de koudere winters en de koelere zomernachten die daar optreden. De fijnspar moest dus eigenlijk wennen aan de frequente kwakkelwinters in onze streken.

De eerste tik kreeg de soort in de tachtiger jaren. De wederopbouw van Europa leidde tot intensieve industrialisatie, waaronder bouw van (bruinkool)centrales voor stroomopwekking. De uitstoot daarvan, gecombineerd met de sterk toenemende emissies van wegverkeer, leidde tot zure regen. Beelden van zwarte kale staken van voorheen statige sparren gingen in de jaren tachtig de wereld over. Door onze auto’s massaal te voorzien van katalysatoren en kolencentrales en staalfabrieken van ontzwavelingsinstallaties konden we het tij keren. Verzwakte of gekapte fijnsparbossen werden weer ijverig herplant met … dezelfde fijnspar.

[ foto 1  Dode fijnspar  ]

Verzwakt aan de start

Vanaf 2017 begon weer een tamelijk massale sterfte van fijnsparren door heel West-Europa, die ook op de Veluwezoom zichtbaar werd. Was klimaatverandering de oorzaak? Ja en nee. De deskundigen zijn er inmiddels achter dat de fijnspar het lastig heeft gehad in ons kwakkelklimaat en dat dit is verergerd door de klimaatverandering. De fijnspar is in zijn herkomstgebied genetisch zó gevormd dat in het voorjaar de sapstroom in turbostand wordt gezet. Komt de dagtemperatuur boven de 5 graden, dan gaat de boom aan de slag. Echter in de afgelopen winter waren de dagen waarop de temperatuur in Nederland onder 5 graden bleef op de vingers van één hand te tellen. De hele winter probeerden de fijnsparren de groei te starten, maar in die periode is er te weinig daglicht om de benodigde suikers te maken. Dit verzwakt de boom al voordat het groeiseizoen is aangebroken.

Gifbeker

De ellende werd was nog niet ten einde. De zomers van 2018 tot 2020 waren lang, warm en droog. De verzwakte bomen konden toen wel suikers aanmaken, maar nu was er weer te weinig water om deze door de vaten te transporteren. De gifbeker moest helemaal leeg voor de fijnspar: stikstof! De hoge stikstofuitstoot in onze omgeving met snelwegen en intensieve veehouderij in de Gelderse Vallei zorgt voor een nieuwe vorm van ‘zure regen’. Stikstof dat op de bodem terechtkomt, fungeert in eerste instantie als mest voor de vegetatie. De fijnspar wil hierdoor ook harder groeien. Maar daar is wel water voor nodig, en dat is er niet bij droogte.

Kan het nog erger? Ja, die overmaat aan stikstof heeft een dusdanig verzurend effect op de bodem, dat bodemleven en vegetatie in de problemen komen. Als de verzuring eenmaal in de bodem zit, worden alle voor de boom nuttige voedingselementen, zoals fosfaat, onbereikbaar voor de boom. Dus als er wel voldoende regen is, zoals in het groeiseizoen 2021, dan raakt een boom alsnog ondervoed door de overmaat aan stikstof. Andere boomsoorten, zoals de eik, hebben daar ook last van. Loofbomen hoeven ’s winters geen sapstromen op gang te houden, maar de afgelopen jaren is de sterfte onder de eiken op de zandgronden wel zichtbaar toegenomen, mogelijk door die andere oorzaak. Kijk eens op de Imbos en in het Deelerwoud.

[ foto 2  Eikensterfte op de Imbos ] 

Het laatste zetje

Verzwakt? Ook zwakke bomen kunnen nog wel blijven doorkwakkelen. Maar dan is het een kwestie van tijd, of schimmels, virussen en insecten profiteren van hun verzwakte afweersysteem. De bosbouwers kenden hem al veel langer: de letterzetter. Dit kevertje boort graag een gangetje in het hout van de fijnspar en legt daar eitjes in. Vervolgens knagen de larven zich in een karakteristiek spoor door de bast, onderweg genietend van het suikerhoudende elixer dat de boom rondpompt om vitaal te blijven. Een gezonde boom reageert op het geknaag door het gangetje vol te pompen met hars, de kever is dan snel verdwenen. Een aangetaste boom kan echter niet meer voldoende hars produceren, zeker niet als er tientallen kevers tegelijk neerstrijken. Op zulke percelen zie je binnen één zomer dat fijnsparren massaal de naalden verliezen.

Dit leidde overal in Europa tot uitgestrekte dode bospercelen. Ook in Rozendaal langs de Schelmseweg en Velp rond Buitenplaats Beekhuizen sloeg de letterzetter toe. Op de laatste plek heeft gemeente Rheden in 2019 een groot perceel moeten kappen. Toen het viertal cursisten dit perceel ontdekte, was de puzzel compleet en besloten zij om hun bevindingen om te zetten in een excursie.

Deze excursie is op 24 april gelopen met veertigtal belangstellenden. Naarmate de tocht vorderde werden de deelnemers zich steeds meer bewust dat het afscheid van de fijnspar nabij is.

Er is echter ook goed nieuws. Als afsluiter werd het opnieuw ingeplante perceel bezocht, waar vooral loofbomen zijn geplant. Deze zijn minder droogtegevoelig en hun afgevallen bladeren gaan verzuring tegen. Ook zijn er meer boomsoorten door elkaar geplant; deze menging maakt het bos minder gevoelig voor specifieke aantastingen. Bosbeheerders leren steeds beter om te gaan met de nieuwe omstandigheden. Inmiddels zijn veel percelen herplant met een menging van andere boomsoorten. Zo wordt hopelijk de groene Veluwe veiliggesteld voor de volgende generaties.

Planten is vooruitzien

Planten en bomen hebben in miljoenen jaren heel andere overlevingsstrategieën ontwikkeld dan mens en dier. Bomen leven in symbiose met bodemschimmels om suikers te maken en te transporteren. De natuur is ons respect waard. De vraag is, of de recent gemaakte keuzes voor herplant de beste zijn. Is onze huidige kennis voldoende om de klimaatverandering te volgen? Of lopen we over twintig jaar een excursie, hoofdschuddend over hoe ze het in 2020 verzonnen om haagbeuken en lindes te planten op de Veluwezoom; want ieder weet toch dat … Die wandelaars zullen dan mogelijk constateren dat er een heel ander bos staat dan nú wordt bedoeld – maar wel een vitaal bos. De natuur zal ons blijven verbazen.

[ foto 3  Perceel met menging van loofbomen ] 

Tekst en beeld : Sjaak de Ligt