Bosbeheer op Middachten

Rentmeester A.T. Fennema reageerde op het vorige nummer van KARWIJ, waarin ´een lezenswaardig artikel stond over bos en bosbeheer´. Het leek hem aardig om in vervolg daarop iets over het bosbeheer op Middachten te vertellen.

Historie

Sinds lang wordt er aan bosbeheer en houtexploitatie gedaan op Middachten. Maar niet alle bos op Middachten is eeuwenoud. De Veluwe raakte in de late Middeleeuwen grotendeels ontbost door roofbouw. Hier ontstonden heiden en stuifzanden die als gemeenschappelijke gronden binnen de zogenaamde marken werden beheerd.

Op de landgoederen bleef wel oud bos bewaard, simpelweg omdat de adellijke heren houtroof op hun grondbezit bestraften. Hierdoor is het Middachter bos als oud bosrelict bewaard gebleven. Dit bos ligt aan de voet van de stuwwal, grofweg tussen de spoorlijn en de Oude Arnhemseweg gelegen, het is circa 125 hectare groot en bekend vanwege zijn imposante beuken. Het bos is altijd in stand gehouden, vooral vanwege het jachtgenot dat dit gebied bood aan de eigenaren van Middachten. Verder vind je oude eiken en beuken in de beplante lanen rondom het kasteel en in het Kooibos, het parkbos op de overgang tussen Veluwe en IJssel. Hier liggen ook de vermaarde bronbossen, voormalig hakhout dat groeit te midden van opborrelend kwelwater van de Veluwe. Doordat dit water kalk uit de ondergrond meeneemt, groeien hier zeldzame voorjaarsbloeiers als het knikkend nagelkruid, slanke sleutelbloem en paarbladig goudveil.

Overdracht grondbezit

In de 19^de eeuw zijn de marken ontbonden en bij deze verdeling werden grote delen toegevoegd aan de bestaande landgoederen. In die tijd zijn de bezittingen van Middachten uitgebreid met de Middachterheide, een gedeelte van de voormalige marke Worth Rheden. Ook delen van het Ellecomse bos kwamen via het domein Hof te Dieren en Avegoor begin 20^ste eeuw bij Middachten in bezit.

De Middachterheide is ingeplant met grove den, een van de weinige bomen die op deze arme zandgronden konden groeien. Inmiddels groeit hier tweede en derde generatie bos en zijn er later andere naaldboomsoorten als douglas en lariks aangeplant. Het bos dat is gekocht van Avegoor betreft een gedeelte van de bosaanleg van het domein Hof te Dieren. Deze lanen zijn in een stervormig patroon aangelegd op de Prins Willemberg en sluiten aan op de Carolinaberg, die nu in eigendom is bij stichting Twickel. De lanen werden door de Oranjes gebruikt voor de drijfjacht op herten; daarbij werd het wild opgedreven en in de vlucht afgeschoten. Tussen deze lanen werd hakhout aangeplant. In de 19^de eeuw zijn deze hakhoutbossen omgevormd tot eikenbossen en later aangevuld met andere boomsoorten.

Bosexperimenten

In de oorlog is veel bos op Middachten gevorderd door de bezetter. Het hout was bestemd voor de oorlogsindustrie. Rentmeester Van Oosten Slingeland trad na de oorlog aan. Hij was een bosbouwer en heeft op de ontstane kapvlakten geëxperimenteerd met nieuwe boomsoorten. Naast douglas en lariks werd bijvoorbeeld ook thuja en tsuga aangeplant. Thuja kennen we nu ook als red cedar en blijkt zeer gewild voor verschillende toepassingen, omdat het een lichte houtsoort is en zonder bewerking duurzaam kan worden toegepast, bijvoorbeeld als buitenluiken of zelfs als dakshingles.

Vanaf de jaren ’60 tot 2001 drukte Aurel Graf zu Ortenburg, de vader van de huidige eigenaar, een zwaar stempel op het bosbeheer. Hij introduceerde de zogenoemde naturgemäße Waldwirtschaft op Middachten. Hij was hiermee zijn tijd ver vooruit omdat in Nederland nog lang is gewerkt met vlaktegewijze exploitatie, waarbij een perceel bomen gelijktijdig wordt gekapt of gerooid en de ontstane kapvlakte weer wordt ingeplant. In 2003 is naar aanleiding van het pionierswerk van graaf Ortenburg een boek uitgebracht ‘Vraag het de bomen’ (ISBN 978-90-5345-234-9). Dit is een postuum eerbetoon aan deze markante graaf.

Wat is Naturgemäße Waldwirtschaft?

Bij deze methode wordt het bos zoveel mogelijk beheerd op basis van natuurlijke processen. Waar mogelijk wordt niet aangeplant, maar gebruik gemaakt van de natuurlijke verjonging. Ook wordt niet ingezet op massaproductie, maar geselecteerd op houtkwaliteit. Tegenwoordig wordt de nieuwe methode onder de naam geïntegreerd bosbeheer toegepast in vrijwel alle Nederlandse bossen. Daarbij vormden de stormen in de jaren ’70, toen veel bos is omgewaaid, een keerpunt. De beheerders ontdekten dat het bos veerkrachtig is en op de open plaatsen spontaan nieuwe bomen ontkiemden. Verwante termen zijn natuurvolgend bosbeheer, Dauerwald en Plenterwald of uitkapbos.

Fauna

Op de Veluwezoom komen door de relatief rijke bosbodem grote aantallen edelherten, damherten, reeën en wilde zwijnen voor. Naast dat dit prachtige dieren zijn die hier thuishoren, veroorzaken te hoge aantallen veel schade aan het bos. Ze belemmeren de natuurlijke verjonging, vooral van loofhoutsoorten. En juist loofbomen willen we graag meer terug in het bos, vanwege de biodiversiteit en omdat zij minder water verdampen dan naaldhout. Middachten en andere bosbeheerders pleiten dan ook voor een lagere wildstand. De aantallen moeten worden afgestemd op het bosbeheer.

Jarenlang was dit een lastige discussie, omdat jacht gevoelig ligt en er een type beheerder is die pleit voor zo min mogelijk ingrijpen. Toch lijken steeds meer beheerders in te zien dat het op de Veluwe, dat grotendeels is omrasterd, nodig is om de aantallen herten en zwijnen te beheren. De wolf eet zeker zijn deel van de populatie, maar naar verwachting zal dit dier niet alleen de aantallen binnen de perken kunnen houden. In afgelopen jaren is een monitoringsprogramma opgezet, waarbij op de Veluwe de bosverjonging wordt gevolgd. De eerste resultaten tonen aan dat de verjonging van vooral loofbos door de hoge dieraantallen nauwelijks van de grond komt. Dit speelt zeker op de Zuidoost-Veluwe. De plekken waar loofbos groeit, weten de herten dan ook feilloos te vinden. Omdat jacht vaak slecht wordt begrepen en afgekeurd, organiseert Middachten samen met de andere terrein- en faunabeheerders op de Veluwe jaarlijks de faunadagen. Hierop wordt aan het publiek uitgelegd waarom de aantallen worden beheerd en hoe dat gebeurt, we willen daar transparant over zijn.

Natuur- en cultuurwaarden

In de afgelopen decennia is steeds meer aandacht gekomen voor de natuurwaarden in het bos. Op Middachten worden niet alle bomen geveld: markante oude bomen blijven soms staan en het top- en takhout blijft zoveel mogelijk achter in het bos. Op Middachten streven we naar kwaliteitshout dat is bestemd voor de bouw en meubelindustrie. Het gaat dan niet om het aantal bomen dat wordt geoogst, maar juist om de houtkwaliteit. Daarop wordt dan ook geselecteerd bij het bosbeheer. De in het bos aanwezige cultuurhistorische elementen worden waar mogelijk in stand gehouden.  Dat geldt voor de genoemde lanen van de aanleg Hof te Dieren, maar ook voor de grenswallen van de oude markegrenzen, het voormalige onderduikhol en de lanen die aansluiten op het park rondom het kasteel.

Bosexploitatie in de toekomst

Klimaatverandering speelt een grote rol bij beheerbeslissingen voor de toekomst. Tijdens de droge zomers in de afgelopen jaren is een groot deel van de fijnspar op Middachten afgestorven. Een deel van deze percelen wordt komend najaar ingepland met loofboomsoorten, zoals linde en eik. Er wordt gekeken naar boomsoorten die de biodiversiteit verhogen en de bosbodem met hun blad verrijken. Bij de boomsoortkeuze wordt rekening gehouden met de klimaatverandering. Dat betekent dat ook boomsoorten die nu in Zuid-Europa groeien een optie kunnen zijn. Wij vinden het belangrijk een brede soortensamenstelling toe te passen, zodat het bos robuust blijft en we hiermee meerdere kanten op kunnen. Het zoveel mogelijk vasthouden van het regenwater op de helling heeft ook onze aandacht.

Of in de toekomst nog hout mag worden geoogst binnen een Natura 2000-gebied is spannend. Het beuken-eikenbos op de flank van de Zuidoost-Veluwezoom is benoemd tot een zogenaamd habitatbos, ofwel een bos dat hier van nature voorkomt. De provincie heeft bepaald dat in deze bossen vanaf 2024 nog maar 20% van de bijgroei mag worden geoogst. Dat besluit is een forse ingreep, die volgens ons niet nodig is om de gewenste natuurdoelen te bereiken. Hierover is het laatste woord nog niet gezegd, wij spreken hierover samen met andere bosbeheerders en de Provincie.

Hout is een mooi natuurproduct, dat helemaal niet van ver hoeft te komen. Als het geoogste hout duurzaam wordt toegepast, gaat de opgeslagen CO₂ niet verloren en komt het niet terug in de atmosfeer. Wij zijn er daarom van overtuigd dat bosexploitatie ook in de toekomst een plek kan houden binnen het beheer van een landgoed als Middachten. Wellicht kijkt u als lezer nu met andere ogen naar het bos als u een wandeling gaat maken. U bent in elk geval van harte welkom!

Tekst: Age Fennema

Beeld: C.H. Kleijer, jachtopzichter van Middachten en collectie Middachten