Blog #20
Haantjesgedrag
Jan Faber
Steltlopers vormen een grote groep vogels die van nattigheid houden. In Nederland kun je er zo’n veertig soorten van tegenkomen, onder andere plevieren, kieviten, strandlopers en snippen.
Veertig soorten, dat is natuurlijk maar een schijntje in vergelijking met 360 bijensoorten of 700 soorten korstmossen… Toch is het buiten vaak knap lastig om zeker te weten welke soort je voor je hebt. Riepen ze net als kievit, grutto en tureluur maar allemaal hun naam… Wat scheelt is dat bij een groot deel van die soorten nauwelijks onderscheid bestaat tussen mannetjes en vrouwtjes. Maar er zijn wel behoorlijke verschillen tussen het zomer- en winterkleed, met allerlei tussenstadia in voor- en najaar. (Steltlopers ruien twee keer per jaar, terwijl andere vogels met eén keer ruien per jaar volstaan.)
Eén soort maakt het letterlijk en figuurlijk wel heel bont: de kemphaan. Vrouwtjes zijn kleiner, en mannetjes juist groter dan een tureluur. Hier zie je juist enorme verschillen in verenkleed en gedrag. Onderstaande foto maakte ik in het Reitdiepdal op 27 april, toen daar en in de Koningslaagte honderden kemphanen rondvlogen, waarvan enkele zullen blijven hangen om te broeden. Helemaal links is een mannetje te zien met een witte kraag, daarnaast een mannetje met beginnende donkere kraag, daarnaast een mannetje in overgangskleed tussen winter en zomer en rechts een vrouwtje.
Kemphaanbalts is zeer spectaculair en helaas zeldzaam geworden in Nederland. Hopelijk komt het dankzij plas-drasgebieden weer terug. Op een stuk vlak land met lage begroeiing, de arena of ‘lek’, ‘trippelen’ mannetjes heen en weer, en buigen en strekken met opgezette kragen en kuiven. Vrouwtjes staan aan de rand en kiezen uiteindelijk een man. Mannen met donkere kragen hebben vaste plekken op de lek (honkmannen) en die met witte kragen een minder vaste (satellietmannen). Ook zijn er ‘randmannen’: jonge mannen die nog geen honk hebben en oude mannen die hun honk kwijt zijn. En tot slot zijn er mannen die eruitzien als een vrouw (faren)! Het lijkt erop dat die door hun vermomming dichtbij honkmannen kunnen komen en daar een paring kunnen ‘stelen’. Satellietmannen moeten dansen en vechten om door de vrouwtjes uitgekozen te worden.
Uit recent onderzoek is gebleken dat het verschil tussen mannen met lichte en donkere kragen genetisch is: een stuk van chromosoom 11 zit omgekeerd. Dit ‘schitterende ongeluk’ is ook bij de faren aanwezig, maar bij satellietmannen is bovendien in het omgedraaide stuk nog een mutatie aanwezig. Door die omkering zijn niet alle nakomelingen levensvatbaar. Blijkbaar heeft de loop van de geschiedenis voor alledrie de mannentypes genoeg levende nakomelingen opgeleverd zodat de baltsvertoning van deze Noordelijke paradijsvogel bestaat. Tot nu toe in elk geval…
Foto’s: Jan Faber. Boven: vlucht van tientallen kemphanen bij de bezoekboerderij van Groninger Landschap in de Koningslaagte, 26 april ’21. Midden: diverse kemphanen in eén beeld in het Reitdiepdal bij Hekkum, 27 april ’21. Onder: groep rustende kemphanen in de Koningslaagte, 20 april ’21.
