Vernatting brengt meer vogels in polder Arkemheen

In de polder Arkemheen botst je blik in de verte tegen hoogbouw van Amersfoort en Hoogland. Nou ja, we komen voor de vogels en die zijn gelukkig dichtbij te bewonderen. Een interview met  IVN’ers Peter en Tineke Tazelaar en Wim Bakker die op zaterdag 10 februari een vogelexcursie leiden in de Arkemheense polder waaraan u ook kunt deelnemen.

Door Jolanda Denekamp

,,De verwondering voor de natuur hebben we nog altijd”

De Arkemheense polder ligt ingeklemd tussen Nijkerk en Spakenburg-Bunschoten, tussen de wateren Nijkerkernauw, Laak en Arkervaart. Gerrit de Graaff besteedde recent in zijn rubriek ’De wereld van …’ in de Barneveldse Krant aandacht aan de vele soorten ganzen in deze polder. Nu we er lopen, vallen de enorme aantallen inderdaad op. ,,Zie je die wachters in die grote groep grauwe ganzen? Er staan altijd een paar ganzen op de uitkijk terwijl de rest graast. Kom je te dichtbij dan gaan ze er vandoor,” wijzen Wim Bakker, Tineke en Peter Tazelaar. Elders foerageren groepjes Canadese ganzen en kol- en brandganzen.

,,Het is hier altijd een paar graden kouder dan bij ons in Voorthuizen,” stelt Wim, terwijl hij zijn muts opzet en winterjas dichtritst. Ze kunnen het weten; Wim en zijn natuurmaatje Peter Tazelaar komen al veertig jaar in deze polder, hun favoriete gebied. ,,Vanwege de rust; het is er zooo mooi!”

IDEAAL Peter, Tineke en Wim volgden in 1976 de opleiding tot natuurgids van – wat toen Natuurwacht Lunteren/Barneveld heette. De dertigers waren destijds de jongste deeInemers. Inmiddels zijn ze al meer dan veertig jaar lid van natuurvereniging IVN Barneveld, zoals de naam van de club nu luidt. Wim heeft (gidsen)cursussen begeleid en beiden waren bestuurslid. Ze zijn alle drie vrijwilliger bij Staatsbosbeheer. Ook verzamelen ze gegevens voor het Sovon in verband met onderzoek naar de vogelstand. De Voorthuizenaren kennen elkaar door en door en zijn vrienden voor het leven.

Elke zaterdagochtend trekken Wim en Peter er samen op uit. Wims uitspraak ’als ik op zaterdag jarig ben, is dat pas ’s middags’ impliceert het genoegen en belang van hun natuurtochten in het weekend al veertig jaar lang! ,,Het is heerlijk ontspannend en de verwondering is er nog steeds.”

Waar ze naar toe gaan, laten ze afhangen van het weer. Staat er een fikse wind, dan laten ze de polder voor wat het is en zoeken ze de beschutting van de bossen. Hun struingebied bestrijkt zo ongeveer de hele Vallei en Veluwe van Wezep tot de Nederrijn, van de Randmeren tot de IJssel. ,,We wonen ideaal in Voorthuizen: twintig minuten van de polder, van het rivierengebied en twintig minuten van het bos.” Maar met stip op één staat toch wel de Arkemheense polder.

,,Daar gaat een nonnetje, het mannetje is wit”, onderwijzen de vogelaars van achter hun verrekijkers in polder Arkemheen. ,,Kijk eens een brilduiker, zie je die witte vlekjes op zijn wangen, daar komt de naam vandaan. En daar, een zaagbek.”

Ze draaien zich van het Nijkerkernauw af richting de polder, één van de oudste van Nederland. ,,In die bosjes broedt ieder jaar de blauwborst. En daar een grote zilverreiger. Kieviten en wulpen overwinteren hier ook in grote getale en binnenkort zullen we hier de grutto en tureluur wel weer zien. In de herfst en winter zie je altijd groepen kieviten, leven in een groep biedt veiligheid.” De polder is een waar walhalla voor weide- en watervogels.  

DOORBRAAK Gelukkig is de ruilverkaveling in de jaren vijftig van de vorige eeuw niet doorgegaan vertellen ze opgelucht. ,,Daardoor liggen de oude kreken er nog en is het karakter van polder in tact gebleven. Zie je de kromming in de dijk? En daarachter die kolk, ook wel wiel genoemd? Daar is een dijkdoorbraak geweest in de nacht van 13 op 14 januari 1916. Bij een noordwesterstorm en springvloed brak de zeedijk op twee plaatsen door. Grote delen van de polder kwamen onder water te staan. Wanneer je op de dijk loopt richting Nekkerveld zie je de restanten in de vorm van enkele kolken.”

Daar, langs de dijk is riet aangeplant, wijzen ze. Dat riet komt wel van nature op, maar de ganzen eten de wortels van het jonge riet, zodat het geen kans heeft om aan te slaan. In die dijkbocht zijn maatregelen genomen zodat de ganzen niet bij het riet konden komen.

Ganzen eten niet alleen de wortels van het riet, rietlanden bieden de vogels een beschutte broedplaats en een veilige schuilplaats tijdens de rui als ze niet kunnen vliegen.

Het talud van de dijk is kaal en biedt geen beschutting voor vogels. Jammer, vinden de vogelaars. Een aantal jaren geleden stonden er nog oude struiken en bomen, nu dient het gemak de mens en kan de grasmaaier moeiteloos over de dijk rauzen. Vogels moeten hun heil zoeken in het geringe aantal bosjes in de polder.

VERNATTING Wim en Peter hebben de Arkemheense polder in de loop der jaren steeds natter zien worden. ,,Het regent steeds meer en de grondwaterspiegel is kunstmatig verhoogd,” verklaren ze de vernatting. ,,Dat eerste komt volgens mij wel degelijk door de klimaatverandering”, stelt Peter.

De vorstgrens is een belangrijke graadmeter voor de vogels om ergens te blijven of weg te trekken. Met het verschuiven van die vorstgrens, schuiven ook de vogels mee. ,,Door de nattigheid zie je hier steeds meer ganzen. Vroeger gingen wij naar de Oostvaardersplassen om ganzen te zien. Als je de natuur geschikt maakt voor vogels komen er vanzelf meer. Dat kun je al zien in je eigen tuin.”

Door de vernatting zitten er steeds meer vogels in de polder, constateren de vogelaars. Dat heeft ook vooral te maken met het voedselaanbod: uit de natte grond komen insecten omhoog die gegeten worden door de vogels.

Meer vogels door vernatting van de polder wil overigens niet zeggen van alle soorten meer, nuanceren ze. Omdat Peter en Wim hier al decennia komen, weten ze exact wat er is veranderd is. ,,De kiekendief hebben we hier al een aantal jaren niet meer gezien, de kemphaan is als broedvogel verdwenen, maar in het vroege voorjaar wel waar te nemen. Ganzen en grote zilverreigers zien we des te meer. Het wordt warmer en daarom komen deze vogels hier naar toe.” En vogelaars komen, zelfs uit Duitsland en Engeland naar de Arkemheense polder voor de watervogels.”

De Arkemheense polder fungeert als trekroute, je ziet er dus op verschillende tijden verschillende vogels. Dat maakt het juist voor vogelaars ook zo aantrekkelijk.

Soortenjagers zijn we niet, stelt Tineke. ,,Het is niet zo dat als er ergens een bijzondere vogel is gesignaleerd wij er meteen op af gaan.” Wel worden de vogels en ook andere fauna en flora genoteerd, gewoon voor henzelf. Om het jaar erop te kunnen vergelijken of een soort vroeger of later in het jaar komt.

De meest bijzondere vogels die ze hier zagen in polder Arkemheen? Lang hoeven ze er niet over na te denken: ,,Zwarte ooievaar, koereiger, stekelstaart en roerdomp.”

ROLLETJES VOL Decennia lang legden de Voorthuizenaren hun ziel en zaligheid in het maken van dia’s en het geven van themapresentaties voor allerhande verenigingen over de polder, landgoederen … Vaak wel dertig lezingen per jaar. Ze schoten diarolletjes vol. En slechts enkele exemplaren kwamen door de selectie. Peter lacht: ,,Ik haalde veertig rolletjes en aan het eind van de maand waren we er doorheen.” Ze hadden dezelfde camera’s met verschillende lenzen zodat ze konden uitwisselen.

SCHUILHUT Het duo bouwde schuilhutten, boven en ondergronds om de meest prachtige foto’s van vogels te kunnen maken. Het stalen tentframe werd besteld, de vrouw van Wim naaide van jute het tentdoek. ,,In de kijkgaten van de in de grond gegraven hutten hingen we jampotjes op als we naar huis gingen: dan konden de vogels wennen aan de spiegeling van onze cameralenzen als we [wél] binnen waren.”

Ze hielden wel vaker vogels voor de gek, vertelt Tineke. Waren ze met zijn tweeën de schuilhut ingegaan, liep één van hen er weer uit, waarna de vogels meenden dat er niemand meer in die hut zat … tja, vogels kunnen niet tellen. Tineke grinnikt ook bij een andere herinnering: ,,Ik weet nog dat ik Peter een keer op de brommer moest halen uit de schuilhut bij Voorthuizen omdat hij helemaal vergeten was dat hij een diapresentatie zou geven ergens.” Het maakte de natuurliefhebbers niet uit wanneer ze op pad gingen, of het nu ’s nachts, bij de schemering, ’s morgens heel vroeg was … Particuliere grondeigenaren vroegen ze om toestemming, maar ook wat dat betreft is er in die veertig jaar wel wat veranderd: ,,Mensen zijn argwanender geworden.”  

Inmiddels wordt die zelfgemaakte schuilhut niet zoveel meer gebruikt, geven Tineke en Peter nog steeds lezingen en is de analoge fotoapparatuur omgeruild voor digitale apparatuur. 

STOOMGEMAAL We lopen terug naar het stoomgemaal dat eigenlijk Hertog Reijnout heet. De schoorsteen steekt fier omhoog in de voormalige Zuiderzeepolder. In 1863 werd de windwatermolen Hertog Reijnout, nu links van het gemaal in werking gesteld. In 1883 volgde het stoomgemaal, met dezelfde naam maar met meer capaciteit. De molen werd verbouwd tot machinistenwoning. Het stoomgemaal heeft precies 100 jaar gewerkt, van 1883 tot 1983 voor de bemaling van circa 3000 hectare van de polder Arkemheen.

Nu heeft een elektrische variant het werk overgenomen en bij heel hoog water springt het stoomgemaal bij.

Het educatief bezoekerscentrum bevindt zich in de voormalige kolenloods bij het gemaal. Hier kunt u de vaste expositie bezoeken die een goed beeld geeft van de unieke cultuurhistorische natuurwaarden van de polder Arkemheen. Op de zolder zijn wisseltentoonstellingen te zien en heeft u door het vogelkijkraam een schitterend uitzicht over de polder. Met vogelkijkers kunt u de dieren in de polder observeren.

U kunt iets drinken in het bezoekerscentrum (vanaf 1 april weer geopend). 2 april is de eerstvolgende maaldag waarop u het stoomgemaal in werking kunt zien.

NATURA 2000 Er zijn hier veel plas-drasgebiedjes, wijst het drietal bij het gemaal. ,,Je kunt zo zien welke stukken van Staatsbosbeheer zijn: de wat ruigere gronden waarop bijvoorbeeld bies groeit. De weilanden van de boeren zijn glad gemaaid.” Op die ruigere stukken valt meer te halen voor de vogels. Het gebied van is van grote waarde voor weidevogels en daarom aangewezen als Natura-2000 gebied, een beschermd natuurreservaat met broedplaatsen van vele soorten water- en weidevogels en een foerage- en overwinteringsgebied voor trekvogels.

ZEEAREND We willen wegrijden als er een vogelaar op ons af stapt. Om zijn nek een camera met een enorme lens. ,,Hebben jullie die zeearend daar gezien, achter dat hek. Ik was eigenlijk op zoek naar een smelleken.” Meteen speuren Peter, Tineke en Wim met hun de verrekijkers het weiland af. ,,Oh, die hebben we hier nog nooit eerder gezien,” klinkt het blij verrast. ,,Een zeearend heeft vleugels als deurmatten wordt er wel gezegd: van 2 á 2,5 meter!” Ze weten enorm veel deze vogelaars.

IVN-excursie polder Arkemheen

Wilt u meer horen over de vogels in polder Arkemheen? Ga dan mee met de excursie van IVN Barneveld op zaterdag 10 februari met de gidsen Peter en Tineke Tazelaar en Wim Bakker. Misschien is de grutto dan al terug?

Vertrek: 7.30 uur parkeerterrein Vetkamp, Stationsweg Barneveld; 7.45 uur kerkelijk centrum Bethabara, Van den Berglaan 79, Voorthuizen.