Bioloog Auke-Florian: ‘Wij biologen moeten onze stem laten horen’
Bioloog Auke-Florian Hiemstra doet onderzoek naar de natuur in de stad en strijdt tegen plastic zwerfafval. ‘Wij mensen zien plastic als een wegwerpartikel, dieren leren ons dat het een kostbaar product is waar je zorgvuldig mee moet omspringen.’
De live science-zaal van het Leidse Naturalis Biodiversity Center is de lievelingsruimte van bioloog Auke-Florian Hiemstra. Deze gratis toegankelijke vleugel is de etalage van het natuurhistorisch museum en onderzoeksinstituut. Er zijn niet alleen enorme skeletten en opgezette dieren te bewonderen, je kunt er ook onderzoekers aan het werk zien en vragen stellen over hun werk.
De herkenbare krullenbos van Hiemstra is ook regelmatig achter een van de bureaus te vinden. Het constante gezoem van de boortjes van de medewerkers die in dezelfde ruimte botten van dinosaurussen steenvrij maken, stoort hem niet bij zijn werk. ‘Ik vind het belangrijk om wetenschap uit de ivoren toren te halen en zo benaderbaar en toegankelijk mogelijk te zijn. Ik heb voor mijn onderzoek naar meerkoetnesten veel aan mensen te danken die mij helpen, dus wil ik de drempel om op mij af te stappen zo laag mogelijk houden.’
Op de afdeling live science is een vitrine ingeruimd voor Hiemstra’s onderzoek naar meerkoetennesten. In plaats van riet, takjes en waterplanten maken sommige meerkoeten hun nesten tegenwoordig vooral van plastic afval. In de vitrine liggen onder andere rietjes, folie van sigarettenpakjes, snoeppapiertjes en zonnebrillen die in meerkoetennesten zijn aangetroffen. Sinds het coronatijdperk is aangebroken, treft Hiemstra ook regelmatig mondkapjes aan in de bouwsels. ‘Ik kan me voorstellen dat zo’n mondkapje fijn materiaal is om een nest mee te bouwen, maar er zitten elastiekjes aan en daar kunnen de vogels en de kuikens met hun poten in verstrikt raken.’
Waarom gebruiken meerkoeten plastic voor hun nesten, is er onvoldoende natuurlijk materiaal?
‘Dat zijn we nu aan het onderzoeken door middel van citizen science. We vroegen mensen om via een speciale site meerkoetnesten door te geven en kregen duizenden reacties. Naast het sturen van een foto van het nest, moest men ook iets zeggen over de begroeiing en of er in de omgeving afval dreef. Enkele van de meest vervuilde nesten hebben we, nu ze verlaten zijn, verzameld.
Vanaf half november zijn we alle nesten hier in live science uit gaan pluizen. Ik ben heel benieuwd wat eruit komt, het voelt een beetje als een cadeautje uitpakken. Ondanks dat ze van afval zijn gemaakt, zijn het vaak prachtige bouwsels, soms heb ik echt een brok in mijn keel als ik ze uit elkaar moet halen. Wellicht is het zo dat vogels plastic afval als nestmateriaal gebruiken omdat het warm en stevig is en makkelijk voorhanden.
Aan de andere kant zien we ook vogels die het opeten of erin verstrikt raken. Ik heb ooit zitten posten bij een nest in aanbouw op Urk en elke tien minuten kwam het mannetje wel met een rietje, snoeppapiertje of een andere verpakking aanzetten. Het zijn vooral verpakkingen van snacks die je onderweg kunt aanschaffen, maar ook cocaïneenvelopjes, ruitenwissers en condooms. Niet voor niets noem ik meerkoeten de vuilnismannen van de gracht.
Het zijn sowieso interessante onderzoeksobjecten, je komt ze vrijwel overal tegen en je kunt ze makkelijk benaderen. Juist omdat ze zo algemeen zijn, vind ik ze interessant. En er is nog maar weinig onderzoek gedaan naar dieren die hun nesten bouwen met menselijk materiaal. Meld het me vooral ook als je een andere vogel vindt die met zwerfvuil in de weer is, ik ben megabenieuwd.’
In tegenstelling tot veel andere mensen stemmen dergelijke vondsten Hiemstra niet triest. ‘Er kwamen enkele jaren terug veel geschokte reacties op beelden van een zwaan uit Amsterdam die nestelde op lege zakken chips en plastic flesjes. Ik probeer daar met een evolutionaire bril naar te kijken en vind het juist ingenieus van die dieren. Het toont de veerkracht van de natuur. Hoewel plastic gemaakt is om lang mee te gaan, zijn wij mensen het als een wegwerpartikel gaan zien. Vogels als meerkoeten en zwanen zien wel dat plastic een kostbaar materiaal is, daar kunnen wij wat van leren.’
Komt daar jouw interesse voor stadsnatuur vandaan?
‘Vooral in de stad komt het raakvlak tussen mens en natuur samen. Die combinatie vind ik spannend. Als mensen zeggen “ik ga de natuur in” dan bedoelen ze meestal dat ze de stad uitgaan, terwijl er in de stad misschien wel veel spannendere natuur is te vinden. Dieren in de stad zijn juist bijzonder omdat ze het met de mens vol kunnen houden.
Zo heb ik een slechtvalk als buurman. Op de oude fabriek tegenover mijn huis, midden in de stad, zit een grote nestkast. Vanuit mijn slaapkamer heb ik daar perfect zicht op, elke dag kijk ik even via de webcam. Zelfs stadsduiven zijn bijzonder. Iedereen denkt dat duiven dom zijn, maar ze zijn juist heel slim.
Uit onderzoek blijkt dat ze hun spiegelbeeld herkennen en dat ze schilderijen van schilders als Picasso en Monet er aan hun schilderstijl uit kunnen pikken. Veel kinderen komen nooit buiten de stad en voor hun is een duif misschien wel de eerste natuur waarmee ze kennismaken. Daarom vind ik het belangrijk om er op te wijzen hoe bijzonder stadsnatuur is.’
Heb jij ‘de natuur’ van huis uit meegekregen?
‘Mijn ouders namen mij als kind regelmatig mee naar Schiermonnikoog. Elke dag gingen we het strand op, en ging ik schelpen zoeken. Er is daar ook een schelpenmuseum, Paal 14. Daar kreeg ik voor het eerst door: “Hé, er zijn allemaal verschillende soorten!”
Later namen mijn ouders me mee naar Naturalis en raakte ik betoverd door de vele andere diersoorten. We liepen over de toenmalige loopbrug van het museum en onder ons fietsten studenten. “Dat zijn vast biologiestudenten”, zei mijn moeder en toen viel het kwartje dat je ook biologie kunt studeren. Dat ben ik in Leiden gaan doen en toen was ik een van die studenten die onder de brug door fietste. Dat ik nu Naturalis mijn nest mag noemen, vind ik heel bijzonder.’
Het is een moeilijke tijd om bioloog te zijn, heb je weleens gezegd. Wat bedoel je daarmee?
‘In de tijd van Darwin viel er voor biologen nog veel te ontdekken aan nieuwe soorten. Nu valt er voor biologen vooral te ontdekken hoe slecht het gaat met de natuur. Denk aan de plastic soep die in de oceanen drijft, klimaatverandering en het verlies aan biodiversiteit. Het maakt mij weleens somber.
In Europa is Nederland, op Malta na, het land waar de meeste natuur is verdwenen. Daarom vind ik het ook belangrijk om de publiciteit op te zoeken en laat ik geregeld van me horen in programma’s als Vroege Vogels en Op1. Ook geef ik lezingen en ben ik druk op social media. Ik denk dat het belangrijk is dat wij biologen onze stem laten horen en laten zien wat er gebeurt.’
Je staat ook op de barricade als het gaat om zwerfafval. Mede dankzij jouw inspanningen hebben Leiden en andere steden wegwerpbekers in de ban gedaan. Hoe is dat gekomen?
‘Mijn collega-bioloog Liselotte Rambonnet en ik ergerden ons aan de hoeveelheid single-use bekertjes die met evenementen als Koningsdag en Leidens Ontzet in de gracht belandden. Met kano’s gingen we die eruit vissen. Alleen al op een stuk van 100 meter gracht vonden we 7000 wegwerpbekertjes. Door elke dag foto’s van die bekers op Instagram te plaatsen, oefenden we druk uit op het stadsbestuur. Dat is uiteindelijk overstag gegaan en andere steden hebben het Leidse voorbeeld gevolgd. Het laat zien dat je als individu een verschil kunt maken.
Tegenwoordig gaan we nog steeds elke zondag onder de noemer Grachtwacht met onze kanovloot vol vrijwilligers op pad om zwerfafval uit de grachten te vissen. Zo zijn we op het eerste dierlijke slachtoffer van corona-afval in Nederland gestuit: een baars die in een wegwerphandschoen was gezwommen en er niet meer uitkon. Het materiaal dat ons beschermt, is voor de natuur juist een gevaar. Dat beeld ging de wereld over.’
Merken jullie al een positief effect van het invoeren van statiegeld op kleine plastic flesjes?
‘Ja, dat scheelt echt zakken afval per week. Statiegeld is een belangrijk middel om zwerfafval te voorkomen. Iets wat voor de meeste mensen waardeloos is, ken je ineens waarde toe. Ik kan dan ook niet wachten totdat er ook statiegeld op blikjes wordt ingevoerd.’
Cv Auke-Florian Hiemstra
Auke-Florian Hiemstra (1992) studeerde biologie in Leiden. Tijdens zijn studie zag hij vanuit een onderzeeër zelfs zwerfvuil liggen op de bodem van de diepzee. Hij presenteerde dierenitems in het programma Willem Wever en geeft geregeld toelichting bij onder andere het Jeugdjournaal, Jinek en Op1. Ook schrijft hij columns voor meerdere kranten en bladen. Hiemstra is
promovendus bij Naturalis waar hij onderzoek doet naar het gebruik van menselijk afval in de bouwsel van dieren, waaronder meerkoeten.
Zelfs internationale media zoals CNN, The Guardian en National Geographic schreven over zijn onderzoek. Instagram/Twitter: @aukeflorian
Tekst Marianne Wilschut
Beeld: Miriam van der Hoek
Wil je meer weten over ons project Schone Rivieren, kijk op schonerivieren.org
Mens & Natuur magazine
Dit artikel verscheen eerder in de wintereditie van Mens & Natuur magazine 2021. Wil je ook het Mens & Natuur Magzine ontvangen? Voor € 24 per jaar ben je al lid van IVN en ontvang je naast 4x per jaar ons magazine ook korting in onze webwinkel (geldt niet voor boeken) en kun je gratis of met korting deelnemen aan onze activiteiten, cursussen en workshops.
