Dossier Natuur & Mentale Gezondheid
Een gezonde geest in een groene omgeving
Natuur bevordert onze mentale gezondheid. Dat is een belangrijk inzicht voor de arts én de natuurbeschermer. ‘Natuurherstel en mentaal herstel gaan hand in hand.’
Wie kent het gevoel niet. Hard gewerkt, veel gedoe, stress. Je klapt de laptop dicht, even naar buiten. In een bos of park voel je de wind op je gezicht, de vogels fluiten, de bladeren ruisen, een spin maakt zijn web – en die tienduizend dingen glijden van je af.
Feit: natuur is goed voor onze geestelijke gezondheid. Er zijn inmiddels talloze experimenten en onderzoeken die dat bevestigen, weet Jolanda Maas, socioloog aan de Vrije Universiteit in Amsterdam die de relatie tussen natuur en gezondheid bestudeert. ‘Het is feitelijk ook geen nieuw inzicht. De oude Grieken bouwden hun ziekenhuizen al in een groene omgeving.’ Toch is natuur anno 2021 meer en meer uit de levens van veel mensen verdwenen.
Ander feit: het aantal mensen met psychische klachten stijgt. ‘Eén op de vijf heeft jaarlijks psychische problemen’, zegt Renske Visscher, regiodirecteur bij IVN en daarvoor 17 jaar werkzaam in de geestelijke gezondheidszorg. ‘En dan hebben we het nog niet eens over de coronacrisis gehad.’ Maas vult aan:
‘We verwachten veel problemen rond werkmotivatie, vereenzaming en de grote stap die we straks gaan zetten als we moeten wennen aan het leven na de crisis. Ik denk dat de grootste klap nog moet komen.’
De optelsom is dan snel gemaakt: het ‘groene’ domein en de gezondheidszorg hebben elkaar veel te bieden. Visscher en Maas schreven samen met Koen Westen het onlangs verschenen boek Green Mental Health, waarmee ze hopen een beweging te starten om natuur vaker in te zetten bij de behandeling en preventie van mentale gezondheidsproblemen.
Iets groots en wezenlijks
Wat zijn die heilzame effecten van natuur op onze geest? ‘Een groene omgeving is goed voor stressreductie’, zegt Maas. ‘Mensen die in zo’n omgeving opgroeien, hebben ook minder kans op psychische stoornissen zoals depressies en angsten. Ook bevordert het ons concentratievermogen en werkgeheugen.’
Waarom is natuur zo goed voor ons? Evolutiepsychologische theorieën wijzen erop dat de menselijke soort nu eenmaal ontstaan en ontwikkeld is te midden van natuur, en niet omringd door steden en beeldschermen. Maas: ‘Dat heeft ook onze zintuigen en ons brein gevormd. Daarom is het rustiger voor ons om zogenaamde fractale vormen waar te nemen, zoals wolken en bladeren, dan de rechte lijnen van de stad. Ook zijn er een aantal lifestyle-aspecten die te maken hebben met natuur: bewegen, ontspannen, sociale contacten. In de natuur zeggen mensen elkaar ineens gedag.’
Minder meetbaar, maar daarmee niet minder belangrijk, is het aspect van zingeving. Visscher: ‘De natuur oordeelt niet en alles gaat er zijn gang, ongeacht de zaken waar je mee worstelt. Dat kan helpen om te relativeren. Als je je verbonden weet met de natuur, ben je verbonden met iets groots en wezenlijks.’
Handen in de aarde
Met deze inzichten kunnen zowel medische instellingen als natuurorganisaties hun voordeel doen. Maas: ‘We willen dat natuur meer in de gereedschapskoffer van de therapeut of psychische hulpverlener komt.’ Visscher en Maas werken veel samen in het IVN-thema Natuur en Gezondheid om buurten en instellingen te vergroenen. ‘Groene schoolpleinen nodigen kinderen uit veel te bewegen, hun handen in de aarde te steken en te leren over de natuur’, zegt Maas. ‘Ook richten we bij ziekenhuizen groene buitenruimten in. En er wordt onderzocht of dit lichamelijk herstel bespoedigt.’
Daarnaast gaan IVN-vrijwilligers de natuur in met zorgprofessionals en mantelzorgers. Visscher: ‘Die hebben vaak met stress te kampen. Zet je ze in een zaaltje dan komt er nogal eens wat boosheid naar boven, in de natuur wordt veel meer gelachen.’ IVN organiseert jaarlijks de #2uurnatuurchallenge om mensen te prikkelen twee uur per week buiten door te brengen. IVN wil verder, samen met Jolanda Maas en de stichting Nature for Health, met het project Groene GGZ aan de slag bij tien locaties in de mentale gezondheidszorg, waar natuur straks weer wordt benut als bron voor gezondheid. Zowel cliënten, medewerkers als de natuur moeten daarvan profiteren.
Natuur en zorg zijn beide kwetsbare domeinen, die elkaar kunnen versterken. ‘Met de nadruk op geestelijke gezondheid bereiken we nu mensen die we niet zouden hebben aangesproken als het alleen over het mooie van de natuur ging’, zegt Visscher. ‘Welbegrepen eigenbelang, inderdaad. Natuurherstel en mentaal herstel gaan hand in hand.’
|
Oproep |
Natuur als medicijn
Drie keer daags een frisse neus: zo letterlijk schrijft Hans Peter Jung, huisarts te Afferden, het niet voor. Maar natuur past naadloos in het concept van Positieve Gezondheid waar hij het boegbeeld van geworden is.
‘Je bent niet óf ziek, óf gezond’, zegt Hans Peter Jung. ‘Je leeft, soms met bepaalde aandoeningen. Het idee van Positieve Gezondheid is dat je kijkt naar wat nog wel kan. Daar hoort bij dat je erkent dat voor sommige klachten geen medische oplossing is.’
De helft van de hoofdpijn- en buikpijnklachten die hij in zijn spreekkamer krijgt, hebben geen medische achtergrond, stelt Jung. ‘Zo’n klacht is een signaal dat duidt op een frustratie of een onvervulde wens. Daar kom je als huisarts achter als je de tijd neemt om aandachtig te praten met de patiënt. Zo kun je iemand helpen de regie terug te nemen op zijn of haar leven.’
Jungs benadering leidt tot een kwart minder doorverwijzingen, meer tevreden patiënten, en een rustigere praktijk. In zijn bredere visie op gezondheid speelt ook natuur een rol. ‘Samen met IVN organiseren we biowalks voor diabetespatiënten. Met tien wandelingen per jaar zien we gewicht en bloedsuikerspiegel al verbeteren.’ Ook bij patiënten met mentale problemen – Jung ziet lichamelijke en geestelijke gezondheid niet als losstaand van elkaar maar als complementair – wordt de natuur opgezocht, maar dan niet in groepen.
Els Driessen is praktijkondersteuner GGZ bij Jung en zij is degene die met zo’n patiënt naar buiten gaat. ‘Buiten praat het vaak veel gemakkelijker, de problematiek blijft niet zo in de ruimte hangen. Je loopt naast elkaar in plaats van tegen over elkaar te zitten met een pak tissues ertussen. Het geeft rust en ritme, en je ziet nog eens een fazant of reiger die je afleidt van je klachten. Mensen ervaren ook meteen wat zonlicht en frisse lucht kan doen. Zelf lukt het ze vaak niet om de eerste stap te zetten.’
Het is niet eenvoudig om de behandelwijze van Jung in het systeem van verzekering en financiering van gezondheidszorg erkend te krijgen, maar hij constateert wel dat steeds meer artsen Positieve Gezondheid omarmen. ‘Daar hoort natuur, als onderdeel van een gezonde leefomgeving, bij. Het is niet zo vreemd dat dit zo werkt. Natuur is ons wezen, maar we zijn daar te veel van losgezongen geraakt. We moeten niet vergeten dat wij zelf ook natuur zijn.’
Wandelen tegen eenzaamheid
Ronald van Zon, projectleider bij stichting Gezond Natuur Wandelen, gaat met eenzame ouderen naar buiten om ze uit hun isolement te helpen.
‘Het concept Walking for Health komt uit Engeland; ouderen die in groepen, begeleid maar laagdrempelig, wandelen voor een betere gezondheid. We zijn in 2013 gestart en hebben er één ding aan toegevoegd, en dat is natuur. Die is niet slechts het decor waarin we wandelen. We proberen ons echt met de natuur te verbinden. Het zijn geen natuurexcursies, maar we hebben een of twee “natuurmomenten” in de wandeling. Dan vertelt iemand iets over een boom of het landschap op de route. Dat kunnen IVN-vrijwilligers zijn of begeleiders van ons die de IVN-cursus Natuurbeleving hebben gedaan.
Inmiddels hebben we in 62 gemeenten wandelgroepen. Je hoeft je niet aan- of af te melden, de wandelingen zijn op vaste tijden en plaatsen. We richten ons specifiek op kwetsbare ouderen, die toch wel vaak eenzaam zijn, en het te spannend vinden om alleen de natuur in te gaan. Al wandelend kunnen ze hun zinnen verzetten en hebben ze andere gesprekken dan de dagelijkse zorgen. Soms wordt er zoveel gepraat dat we er amper tussen komen. Wandelaars en begeleiders maken via WhatsApp-groepen ook afspraken om te gaan winkelen of koffiedrinken. Wetenschappers van de Rijksuniversiteit Groningen doen onderzoek bij onze ouderen naar de effecten op mentale en lichamelijke gezondheid. Die zijn positief, dat zal niemand verbazen.’
Meer weten? Ga naar www.gezondnatuurwandelen.nl
‘Ik probeer een deurtje in het hoofd open te zetten’
Twee elementen kenmerken de activiteiten van Karine Klappe, IVN-natuurgids in Amsterdam: wandelen in de natuur en rust in het hoofd.
‘Samen met IVN-collega Diana Straten organiseer ik belevingswandelingen voor groepen. Zij is chi kung-leraar en doet oefeningen om op de plek in de natuur te “landen” en je los te maken van dagelijkse beslommeringen. Daardoor gaan al je zintuigen open voor de wandeling. Ruiken aan een bloem, de schors van een boom voelen. Zelf heb ik me verdiept in shinrin-yoku, bekend als bosbaden, een uit Japan overgewaaide manier van meditatief wandelen. Je loopt heel rustig, met grote aandacht voor wat je waarneemt. Dat werkt stressverlagend en brengt je helemaal in het hier en nu. Ik werk bij het Odensehuis, een inloopcentrum voor mensen met beginnende dementie en ga ook daar met groepen wandelen, bijvoorbeeld langs de bomen van Amsterdam. Deelnemers geven aan dat ze meer ruimte in hun hoofd krijgen, ze kunnen de woorden weer wat gemakkelijker vinden. Ten slotte ben ik wandelcoach. Mensen bespreken een vraag of kwestie en komen daar dan uit door de symboliek van de natuur. Bomen die hun blaadjes laten vallen, het netwerk van wortels en schimmels. Het komt echt uit henzelf, het enige wat ik probeer is mijn voortdurende verwondering over natuur over te brengen. En daarmee een deurtje in het hoofd open te zetten.’
‘Alsof je het slakje voor het eerst ziet’
Buitenpsychologen Christel Westgeest en Irina Poleacov helpen cliënten door ze hun aangeboren liefde voor de natuur weer te laten vinden. ‘Natuur kan op allerlei momenten in je leven troost, hoop en zingeving bieden.’
Hoe wordt een binnenpsycholoog een buitenpsycholoog?
Westgeest: ‘Na acht jaar in mijn praktijk kwamen de muren op me af. Het voelde ook niet geloofwaardig om cliënten over te halen te gaan bewegen, terwijl je zelf op een stoel zat. Bij wijze van experiment ben ik toen eens met een cliënt gaan wandelen.’
Polecaov: ‘Ik had een meisje onder behandeling waar ik mee vast liep. Er zat enorme spanning op de gesprekken. In een impuls stelde ik voor om naar buiten te gaan. En ik ben nooit meer naar binnen gegaan. Vier jaar geleden hebben we onze onderneming Buitenpsychologen opgericht.’
Zijn cliënten anders als je met ze door het bos loopt?
Poleacov: ‘Volkomen. Ze zijn ontspannen en opgelucht, kijken om zich heen, genieten meer. En daardoor veel beter bereikbaar.’
Westgeest: ‘Door de natuur maken mensen weer contact met hun eigen natuur. Met hun lichaam, hun zintuigen. Ik zie ze gewoon tot leven komen.’
Wat houdt jullie benadering als Buitenpsycholoog precies in?
Westgeest: ‘Het is meer dan een rondje wandelen, zoals sommige mensen nog denken. We hebben een aantal oefeningen en werkvormen voor in de natuur. Je kunt bijvoorbeeld familie-opstellingen maken waarbij de ene boom staat voor je vader, de andere voor je moeder. Sommige cliënten keren jaren later nog terug naar die bomen.’
Poleacov: ‘We verzorgen ook een opleiding voor vakgenoten die natuur een rol willen geven in hun therapieën, zijn betrokken bij onderzoek voor het theoretisch kader bij deze aanpak.’
Verklaart het theoretisch kader waarom natuur zo goed is voor ons?
Poleacov: ‘De kern is toch wel het concept van biofilia, een aangeboren liefde die mensen hebben voor alles wat leeft. We zijn onderdeel van de natuur, dus psychologisch, neurologisch, emotioneel en lichamelijk knappen we ervan op als we ons in het groen begeven. De stad, met al zijn verkeer, neonlicht en beeldschermen is eigenlijk geen logische plek voor ons.’
Westgeest: ‘Je kunt wel van die liefde voor de natuur vervreemd raken. Maar als je dan een cliënt met een posttraumatische stressstoornis weer een slakje ziet oppakken, en bekijken alsof hij hem voor het eerst ziet, dan ben ik echt ontroerd. Op zulke momenten hoef ik alleen maar mijn mond te houden.’
Kan die natuurbeleving ook helpen bij de preventie van psychische klachten?
Poleacov: ‘Dat is onze droom. Dat kinderen al leren dat ze even de natuur in kunnen als ze ruzie hebben of verdrietig zijn omdat ze een toets niet gehaald hebben. Hetzelfde geldt bijvoorbeeld voor afdelingen die in reorganisatie zijn.’
Westgeest: ‘Natuur kan op allerlei momenten in je leven troost, hoop en zingeving bieden. Het is een pure zegen als we ons dat realiseren vóórdat we klachten ontwikkelen.’
Tekst Paul Q. de Vries Illustraties Maartje van den Noord
Word lid
Dit artikel verscheen eerder in de zomereditie van Mens & Natuur magazine. Wil je ook het Mens & Natuur Magzine ontvangen? Voor € 24 per jaar ben je al lid van IVN en ontvang je naast 4x per jaar ons magazine ook korting in onze webwinkel (geldt niet voor boeken) en kun je gratis of met korting deelnemen aan onze activiteiten, cursussen en workshops
