Lodewijk Crijns volgde lezing over Winterslaap

De zaal van het stadhuus aan de markt in Lochem is vanavond, dinsdag 28 november 2023 om 19.30 uur gevuld met zo’n vijftig meest IVN leden. Op zes mannen tel ik vierenveertig vrouwen van oudere leeftijd.

In het programmaboekje valt te lezen: “Hoe zit dat precies? Welke dieren gaan eigenlijk in winterslaap, en vooral welke zoogdieren? En dan met name de zoogdieren in onze omgeving. Hoe bereiden ze zich daarop voor? En hoe kunnen wij op onze beurt onze tuinen daarop voorbereiden?

Tina Hiddema, IVN natuurgids, die de verenigingsactiviteiten leidt, introduceert de spreekster van deze avond, die Wilko Poortman vervangt, die ziek te bed ligt. Het is Henriëtte van de Loo, die ecologe, biologe is  en langere tijd docent aan een middelbare school is geweest. Ze heeft lang een  ecologisch onderzoeksbureau gehad.

Henriëtte, die de lezing met veel boeiende plaatjes illustreert, vertelt over het thema van deze avond: “Overwinteren”. In de winter is het immers koud en hoe overleven dieren dat?

Kleine beestjes

We beginnen met de “kleine beestjes”,  microben, de wereld van de micro-organismen. Er zijn microben die temperaturen kunnen doorstaan van min vier graden tot 150 graden Celsius. Begrippen zijn ook warmte en droogte die een rol spelen bij het overwinteren. De microben drogen in de winter geheel in vanwege het gevaar van de koude en worden in het voorjaar weer levend.

Henriëtte adviseert een kijkje te nemen in je eigen tuin: het wemelt er van de micro-organismen. In het interessante boek “Mijn 1000 soortentuin (vind alles wat in je tuin vliegt, kruipt, loopt, zwemt en groeit)”van Luc Hogenstein  komt de schrijver zelfs tot 1400 verschillende micro-organismen in zijn gewone stadstuin in Utrecht. Een lezenswaardig boek.

Spreekster raadt ons aan om in plaats van naar de televisie te staren, door de microscoop te kijken, wat veel boeiender is. Wormen bijvoorbeeld in onze tuin zijn altijd voorhanden en te bestuderen. Zo ook vaak kleine kreeftjes en trilhaardiertjes.

Slakken zijn, al of niet met een huis, jarenlang een geliefd studieonderwerp geweest van Henriëtte, waar zij ook een scriptie voor haar studie over schreef. Wanneer het te droog of koud wordt, kruipen slakken in hun huisje. De naaktslak, die geen skelet heeft, kan dat echter niet en kruipt in de grond.  De hoge(re) pH in bossen o.a. is slecht  voor veel slakjes met hun kalkhuisjes.

Op www. gardensafari.nl  wordt uitgebreid verteld over micro-organismen in de tuin.

Rovers als de pseudoschorpioenen kunnen goed tegen de droogte zolang er prooien zijn en zij die dus kunnen uitzuigen. Ook van dit beestje krijgen wij een fraaie foto te zien.

Sedert 1992 bestudeert Henriëtte de  vleermuizen van de Achterhoek en komen we bij ons eigenlijke onderwerp: de winterslaap. Hoe overwinteren de dieren?

Overwinteren

Als eerste wordt de nachtvlinder het roesje genoemd. Deze heeft in zijn lichaam een soort antivries. Er zijn meer vlinders met antivries, zoals de dagpauwoog, het citroentje, de gehakte aurelia. De atalanta heeft dit niet, dit is een trekvlinder en moet hopen op een zachte winter. Ze overleven door eieren te leggen.

De dansmuggen komen even aan bod, waarna we overgaan op de vissen.

Twee prachtige foto’s tonen ons de paling en de grote modderkruiper. Deze overwinteren als volgt: hun winterrust bestaat uit een soort verstarring, waarin ze weinig  doen en dat ook nog liefst in een donkere omgeving. Ze hebben dan weinig voeding nodig. Ook de kramsalamander overwintert door zijn omgevingstemperatuur aan te nemen en heeft zo geen voedsel nodig.

Padden, kikkers en salamanders graven zich vooral in. In het voorjaar gaat de temperatuur en hun hormonen omhoog en krijg je de bekende paddentrek. Om massaal doodgereden te worden op wegen, graven vrijwilligers emmers in, beschermd door een plastic wal. Wanneer de emmers vol zijn, vaak ook met andere dieren zoals groene kikkers en salamanders, worden deze aan de overkant van de weg weer uitgezet.

De amfibieën zoals groene kikker en de gewone pad zijn gevoeliger voor uitdroging dan reptielen en hebben een vochtigere  omgeving nodig. Reptielen zoals de ringslang, hazelworm en andere hagedissen schuilen in holletjes enz.

Nu is er eerst koffie en een kleine pauze om dit alles te verwerken.

Zoogdieren

Na de pauze gaat het over de echte winterslapers:  de zoogdieren.

Henriëtte heeft een cameraval aangeschaft en raadt ons aan dit centraal via de IVN ook te doen. Deze zijn soms verkrijgbaar bij bijvoorbeeld de Aldi of Lidl maar de betere zijn duurder. En omdat je na een jaar wel weet wat je in je tuin hebt kun je ze mischien beter door de IVN laten kopen en daar lenen. De camera wordt in de tuin gehangen en af en  toe afgelezen om te zien welke dieren in de nacht onze tuin bevolken.  Maar voor professionals is het interessant. Zo nam spreekster hazen, reeën en een vos waar in het weiland naast haar tuin. Ook de dwergspitsmuis werd gesignaleerd. Deze eet per dag zijn eigen lichaamsgewicht twee keer op en heeft heel veel moeite om de winter door te komen hoewel sommige soorten in lethargie kunnen gaan.

De egel is de echte winterslaper. In Augustus heeft hij nog jongen geworpen, die helaas vaak niet overleven. Daarna gaat hij van november tot het voorjaar in winterslaap. Hij voedt zich eerst nog met spinnen, slakken en vogeltjes. Tijdens zijn winterslaap daalt zijn hartslag tot maar enkele keren per minuut, en ook zo zijn ademhaling. Zo spaart hij energie uit. Egels hebben voor hun winterslaap niet echt een huisje nodig, een stapel takken is voldoende. Een wat rommelige tuin is goed voor het aantrekken van allerlei dieren, een “rotzooituin” zo noemt Henriëtte haar eigen tuin. Helaas worden nog steeds veel egels doodgereden. Zieke egels, herkenbaar doordat zij  zich overdag bewegen wat gezonde egels niet doen, kunnen gebracht worden in een kartonnen doos naar de egelstichting (zie website). Ook door de ‘insectencrisis’ is er minder voedsel voor de egels.

Metingen bij egels hebben uitgewezen dat zij zo’n vier à vijf keer per winterslaap even wakker worden. Dan gaat hun temperatuur van vijf naar twintig graden en weer terug.

We komen nu bij de knaagdieren, die met name in Zuid Limburg veel voorkomen. De hamster is er een van en ook de korenwolf. Deze laatste verzamelt zich voor zijn winterslaap veel koren om zo deze periode door te komen. De hazelmuis slaapt zelfs meer dan een half jaar!  Ook de eikelmuis slaapt lang. Een toehoorder stelt de vraag hoe het ontwaken na de winterslaap gebeurd. Henriëtte antwoord dat dit meestal heel langzaam gebeurd: toename van temperatuur, hartslag en ademhaling. Het gaat dus niet in één keer.

De eekhoorn houdt geen winterslaap. Ook das en vos niet. Deze laatste twee blijven wel graag bij slecht weer de hele winter in hun hol.

Vleermuizen

Bekende winterslapers zijn ook de vleermuizen, die van november tot het voorjaar onderste boven op donkere plekken overwinteren. In ijskelders bijvoorbeeld en bunkers: koel, donker en stil. We krijgen foto’s te zien van enkele vleermuizen: de rosse vleermuis overwintert in bomen. Het mannetje roept vanuit de bomen naar overvliegende vrouwtjes. Rosse vleermuizen worden nogal eens door steenmarters opgegeten.  Dwergvleermuizen overwinteren in gebouwen. Helaas vangen katten veel vleermuizen. ( Er zijn in Nederland één miljoen vleermuizen). De ruige dwergvleermuis trekt net als vogels: hij vliegt van Noord- Europa helemaal naar Frankrijk.

Henriëtte inventariseert telkens in januari de vleermuizen, onder meer de grootoorvleermuis en de baardvleermuizen. Vleermuizen zijn traditioneel: meestal overwinteren dezelfde vleermuizen jaarlijks op dezelfde plaatsen. Vleermuizen krijgen maar één jong per jaar. Sommige vleermuizen worden wel 12-20 jaar oud.

Hiermee beëindigt Henriëtte haar verhaal en krijgt een welverdiend applaus. Ali Arfman vertelt in haar dankwoord dat ze genoten heeft van zoveel beesten en weer veel heeft geleerd.

Zij kondigt de volgende IVN bijeenkomst aan:  6 januari 2024 om 10.30 uur in Lemmerbrugge, de Sylvesterwandeling, waarbij ook het programmaboekjes van 2024 zal worden uitgereikt.