Ruige rijp, ijsbloemen en haarijs
21 januari 2017
Woensdagochtend was de wereld net een sprookje: er lag een deken van witte kristallen over ons land. Zo ook in onze tuin. Ik trok een dik vest aan en ging meteen met mijn camera in de hand naar buiten. Alle planten hadden stekeltjes, het spandraad bij de klimplanten leek net prikkeldraad en zelfs de deurknop zag eruit als een sieraad. Het bleek ruige rijp te zijn, ook wel aangevroren mist genoemd of rijm. Wanneer heel kleine vloeibare mistdruppels met een temperatuur van beneden nul in contact komen met een bevroren oppervlak, bijvoorbeeld een boomblad of een hek, ontstaan er ijskristallen. Door de wind bewegen de druppeltjes en kunnen er witte stekeltjes ontstaan. Het is niet hetzelfde als gewone rijp, dat ontstaat wanneer waterdamp bevriest.
Een bijzondere vorm van ruige rijp, die de meeste van ons wel kennen, zijn ijsbloemen. Als kind zat ik met mijn neus tegen het venster gedrukt in ons oude tochtige huis als ‘s morgens de ramen versierd waren met bloemvormige of vertakkende sneeuwachtige planten. Ademloos keek ik ernaar. Wie had die ’s nachts getekend? Wat ik toen nog niet wist, is dat als het buiten vriest en binnen erg vochtig is er op dun glas kristallen kunnen groeien. Hoe meer waterdamp er rijpt, hoe groter de ijsbloemen. In ons nieuwbouw huis hebben we tegenwoordig dubbelglas dat veel minder afkoelt. Goed voor het milieu en de energierekening maar ijsbloemen hebben we daardoor helaas niet meer.
Een ijskristal ontstaat rond een stofdeeltje of krasje, de ent. Watermoleculen die bevriezen hechten zich op die ent. En op die kristalletjes ontstaan weer nieuwe kristallen. Zo groeit het alsmaar aan, met naalden, platen of vertakkingen. De vertakkingen worden dendrieten genoemd, naar het Griekse woord dendros dat boom betekent. Ze kunnen ontelbare prachtige figuren vormen (elke ijsbloem is uniek), maar het zijn er altijd zes, waardoor een zeshoekig patroon ontstaat. Dat komt omdat watermoleculen wanneer zij kristalliseren (wat gebeurt als ze bevriezen) zich rangschikken in groepjes van zes, ook één enkele ijskristal is dus zeshoekig. De uiteindelijke vorm wordt onder andere bepaald door de luchtvochtigheid, de temperatuur en de luchtdruk.
Een ander winters natuurfenomeen waar de ruige rijp me aan deed denken is haarijs of ijshaar. Dat lijkt een beetje op bevroren draden van zijde of wol. Als je geluk hebt kun je het als het net onder nul is op dood beuken- of eikenhout zien. Het ontstaat doordat een schimmel die in het hout leeft (waardoor het hout iets warmer is) vocht naar buiten perst, dat onmiddellijk bevriest als het met de buitenlucht in aanraking komt. De haren groeien dus van onderaf aan. Ze kunnen wel negen centimeter lang worden, maar zijn maar een honderdste van een millimeter dik. Daardoor smelt het als er een piepklein beetje zon is of door de warmte van je hand. Dat gold trouwens ook voor de ruige rijp van de week. Niet aanraken dus; kijk en geniet!
Marisa Stoffers
Foto’s
Alinea 1: Ruige rijp in de tuin, Marisa Stoffers
Alinea 2: IJsbloem op raam, Rusfuture
Alinea 3: IJskristallen gefotografeerd door Wilson Bentley in 1902
Alinea 4, IJshaar, Ronald Huizer
.jpg){kind=link}