Verslag thema-avond:

Boomverzorging en monumentale bomen

Verslag Themabijeenkomst “De geschiedenis van de boomverzorging en monumentale bomen in de Achterhoek”
in de Zonnebrinkkerk, Winterswijk
op 9 april 2025

 
Elke boom…
“Waar een boom staat is hij thuis. Wat lig je daar nog. Klauw je tussen zijn wortels vandaan. Schraap de schimmeldraden van je lijf en leden. Klop de regenwormen uit je oren. En jaag de mollen uit je borstkas weg. Genoeg compost geweest. Hoest de potgrond uit je longen en sta op. Je wordt verwacht”.

In Schotland werden in de boomchirurgie holle ruimten opgevuld met keien, gemetseld als het ware…In 1973 frasen “specialisten” bomen uit. Men dacht zo het rotte hout eruit te verwijderen. Anno 2024 begrijpt men eindelijk dat een boom zichzelf wil repareren..! Carel legt uit dat wondgroei bij bomen bestáát, de wond wordt door de boom zelf gedicht. Een boom kan zichzelf heel goed repareren, de boom grendelt zichzelf af. Wanneer zo’n boom vergrendelt dan moet je er gewoon vanaf blijven…

Niet alles wat ze aan bomen deden in het verleden was fout: verankeringen om bomen te ondersteunen waren wél goed. Bij verankeringen werden de takken vastgemaakt zodat ze niet uit kunnen scheuren.

In de loop van de jaren kwamen er opleidingen voor boomverzorging. Zoals: ETW: European Tree Worker en ETT: European Tree Technician. Om in de boom te mogen klimmen moet je wel eerst een cursus volgen. Dan is er nog de BVC, de Boom Veiligheids Cursus en VTA, Visual Tree Assessment.

Dan is er nog CODIT. Compartimentilasation in trees : reacties van bomen: wond overgroeiing ; callus vorming, dan moet je afblijven van de boom. Carel legt uit: wanneer er geen wond overgroeiing plaatsvindt dan is dat verdacht, immers een boom kan volop in blad staan en toch ernstig ziek zijn en dat is een gevaarlijke situatie!

Carel vertelt : de Eik bij het Eskeshuis Aalten heeft een natuurlijke verankering, een verbinding gemaakt uit zichzelf.

Het verplanten van grote bomen

Het kán zinvol zijn om grote bomen te verplanten. Het is alleen een grote operatie, als je beseft dat een plataan 12 of 13 ton weegt. Het beste is om een verplanting 4 of 5 jaar van tevoren voor te bereiden. Waarom? Omdat de boom vaak naar een andere grond wordt verplaatst en de bodem niet groot genoeg wordt doorgespit. Dan ontstaat er kleine wortelgroei. Uit de grond ’scheppen’ is een nadeel bij klei achtige grond, omdat dan vaak het gat wordt ‘dichtgesmeerd’. Er komt dan te weinig lucht door.

Snoeien: hoe doe je dat?

Het begint met een jonge boom, met de nieuwe aanplant. Bij natuurlijke bomen kan het solitair struikachtig groeien. Vroeger waren er nogal eens verkeerde technieken en maakte men onnodig grote wonden.

(Afbeelding Ecopedia) Een plakoksel is het raakvlak tussen de stam en een steil omhooggaande tak, waarbij de twee houtcilinders niet vergroeien, omdat zich tussen beide nog een laag schors bevindt. Het is belangrijk dat er begeleidings snoei is van jonge bomen naar volwassen boom.

Bij rigoureuze snoei worden takken en twijgen tot op een aanzienlijke lengte ingekort, vaak tot op tientallen centimeters boven de grond. Of tot op de stam bij bomen. Dit wordt gedaan om de groei te stimuleren, de vorm te herstellen, of om verjonging van de plant teweeg te brengen. Staphorster snoei: de heg of struik wordt in een bepaalde vorm gesnoeid, vaak in een rechte lijn, geeft ruimte en wordt afgekroond.

Beuken kunnen last hebben van zonnebrand, de bast kan verdrogen en verbranden, dat komt omdat de schors van beuken relatief dun is en daardoor minder bescherming biedt tegen de zon dan bij andere boomsoorten. Er kunnen scheuren ontstaan en verkleuring en zelfs afsterving van de bast. Volgens Carel helpt het niet altijd om deze bomen te beschermen met jute.

Groeiplaatsonderzoek bij bomen heeft een lange geschiedenis, met een toename vanaf de jaren ’60. Dit type onderzoek kijkt naar factoren die de groei en stabiliteit van bomen beïnvloeden, zoals de bodem, omgeving en boomsoort. Is de bodem niet verdicht? Is er genoeg zuurstof voor de boom om te groeien? Bekabeling is ook funest voor bomen en dat wordt tegenwoordig véél gedaan…

Ziektes en aantastingen van bomen zijn: Essentaksterfte door een schimmel; Kastanjebloedings ziekte door een bacterie; Massaria bij platanen door schimmel; Iepziekte wordt ook door wortelcontact tussen bomen doorgegeven. Wordt veroorzaakt door de iepenspintkever. In Den Haag hebben ze er wat op gevonden. De Haagse Iepen krijgen een ‘griepprik’, een speciaal vaccin om de iepen te beschermen tegen de ziekte. Het lijkt erop dat de Fladderiep iets minder gevoelig is voor de ziekmakende kever, deze boom heeft namelijk een dikke bast.

Jeroen vertelt ons later dat Amsterdam vele iepen heeft en dat ze bepalend zijn voor het stadsbeeld. Gelukkig staan ze er in Amsterdam óók goed bij, doordat ze aan goed beheer doen.

Wat is de zorgplicht voor bomen?

Dat houdt in dat de boomeigenaar zijn boom moet onderhouden en regelmatig moet inspecteren ten behoeve van de veiligheid.
Boom Veiligheids Controle of Visual Tree Assessment houdt in dat de boomveiligheidscontroleur de boom controleert met behulp van de VTA methode. Je kijkt dan naar de bouw, stand, kroonvorm, vergroeiingen, zwammen, plakoksels, te zware takken en zichtbare holtes.

PICUS-meting: is een methode om door middel van ultrasone geluidstechnologie de gezondheid en stabiliteit van bomen te beoordelen. Het apparaat is ontworpen om geluidsgolven door de boomstam te sturen en te meten. Zo kan de dichtheid van het hout bepaald worden, wat weer informatie geeft over de sterkte van de stam.

BEA: Boom Effect Analyse is een onderzoek dat de effecten van een bouwproject of een andere ruimtelijke ingreep op bomen in kaart brengt, dus met een inspectie van de bomen, analyse van de bodem en de wortels en een beoordeling van het effect van de geplande werkzaamheden.

Tot slot benadrukt Carel dat een boom pas écht een ecologische waarde krijgt, wanneer de boom ouder is dan 60 jaar.

Dan neemt Jeroen Philippona het stokje over en begint te “bomen over bomen…” Jeroen is secretaris van de Bomenstichting in Zutphen en omstreken en heeft, net als Carel, zeer veel kennis in huis over bomen. Jeroen vertelt over de geschiedenis van de Bomenstichting…

In 1970 is de Bomenstichting opgericht. Copijn was één van de oprichters, vanuit zijn passie voor (monumentale) bomen en het inzien van het belang ervan voor de samenleving. De Stichting heeft het register van monumentale bomen opgesteld. In 2011 kwam de werkorganisatie van de landelijke Bomenstichting in financiële problemen, o.a. door het stopzetten van subsidies, maar de stichting kon dankzij vrijwilligers voortbestaan. Sinds 2012 is het als vrijwilligersorganisatie verdergegaan en zijn er verschillende kantoren in het land ontstaan. ( O.a. Bomenstichting Achterhoek, Bomenstichting Zutphen e.o. )

We doen niet aan bosbeheer, ook niet aan politiek. Maar het is belangrijk in verband met klimaatverandering, dat we de bebouwde omgeving laten vergroenen. Het werkterrein is dus groter dan je denkt, de bodem is dus ook heel belangrijk, de grond waar de bomen in wortelen. Je ziet ook heel veel geschillen rondom bomen tussen buren. (Denk aan de Rijdende Rechter…) Zo zijn er tegenwoordig ook boomjuristen. Die gaan over bomen en de wet.

In het bosbeheer duiden groene en rode stippen op verschillende acties voor bomen. Een groene stip kan een risico boom aanduiden, die na inspectie mogelijk gesnoeid of gekapt wordt. Een rode stip betekent vaak dat de boom gekapt zal worden.

Wat zijn monumentale bomen?

De leeftijd van de boom is minimaal 80 tot 100 jaar. De boom moet beeldbepalend zijn voor de omgeving. Ook moet de boom cultuurhistorische waarde hebben, verder nog een dendrologische waarde ( dat betekent zeldzaamheid van de soort of variëteit) en ook nog een ecologische waarde, d.w.z. dat er (zeldzame) planten of dieren in leven. Verder moet de boom zélf een zeldzaamheid zijn. (bijvoorbeeld: dikste, oudste of hoogste van de regio).

Jeroen laat een aantal dia’s zien van bijzondere bomen: deze worden door Rijksdienst cultureel erfgoed bepaald op hun cultuurhistorische waarde.

Allereerst de beeldbepalende beuk midden 19e eeuw: de rode beuk bij Wichmond; de Eik middenin Ruurlo; in Etten-Leur: de Moerbei boom, onder de boom werd recht gesproken (dat gebeurde onder eikenbomen en lindes), de Kroezeboom Tubbergen Kapel, geplant rond 1500-1600; Fleringer Es; de Heilige Eik van Den Hout, in Noord-Brabant (mogelijk 600 jaar oud…) ; in Arnhem: de 12 apostelen in Sonsbeek park. Het zijn er overigens nu nog maar 10…

De dikste boom van Nederland staat in Brummen, het is een mammoetboom, met een stamomtrek van 8 meter en 56 centimeter.

In het Achterhoekse landschap is de zomereik de belangrijkste boom. Eiken zijn kenmerkend in het coulissenlandschap. Denk bijvoorbeeld aan de dikke zomereik bij Verwolde.

Pastorie in Ziewent en Ruimzicht in Doetinchem: daar staan mooie bomen, onder andere de Zomerlinde en Nordmanspar. En bij Ruimzicht staan monumentale beuken.

Reuzeneik bij Kasteel Vorden: geplant in 1760 , omtrek is 730 cm en deze boom is 260 jaar oud.

De Kroezeboom in Ruurlo: geplant tussen 1650 en 1700, mogelijk geplant op de kruising van wegen of als grensmarkering. Ook is hij een van de dikste meerstammige bomen van Nederland.

Lodewijkslinde in Vorden: staat op Landgoed Vorden, dichtbij het kasteel. Deze zomerlinde is zo’n 400 jaar oud en heeft een omtrek van 540 centimeter en is 13 meter hoog. De Linde is vernoemd (zo gaat het verhaal…) naar de Franse koning Lodewijk XIV, die in 1672 onder deze boom rustte…

Lindes worden vaak in bijzondere vormen gesnoeid.

Verder noemt Jeroen nog een paar mooie Toppers die de moeite van het bekijken waard zijn:
De tamme Kastanjeboom in Beltrum; de Fladderiep in Heure op Landgoed Beekvliet bij Borculo: dit is de dikste Iep van Nederland, geplant in 1850. Vergeet niet de Linde bij Radstake….

En tot slot: de oude eik van Sieverdinck Brinkheurne, 250-300 jaar oud. Is in 1975 geraakt door de bliksem, waardoor de boom hol van binnen is geworden, maar… tot voor kort was de boom nog zeer vitaal!