Moeder Aarde in de grondwet
Mensen hebben mensenrechten, maar zouden rivieren, bergen en bossen niet ook rechten moeten hebben? Het idee van rechten voor de natuur is in opmars, en is gebaseerd op inzichten die we in het Westen een beetje vergeten waren.
Hoe kan het dat de natuur beschermd wordt in allerlei wetten en verdragen, maar toch door de jaren heen steeds verder achteruit gaat? Die vraag hield Jessica den Outer bezig toen ze internationaal milieurecht studeerde. Haar zoektocht leidde haar naar een ‘nieuw’ idee in opmars: de rechten voor de natuur. Ze geeft nu als adviseur lezingen, workshops en adviezen en is lid van het Harmony with Nature-netwerk van de Verenigde Naties. ‘Het probleem is dat de natuur in het recht vrijwel altijd iemands eigendom is. Ze is daardoor altijd afhankelijk, niet autonoom, en haar belang wordt hoogstens indirect meegenomen. Als je de regels overtreedt, krijg je vaak een geldboete, maar er is geen recht op herstel. In de praktijk legt de natuur het altijd af tegen menselijke belangen, zoals landbouw, recreatie en wegenbouw.’
Letterlijk een stem
Hoe moet dat gaan werken, de rechten van de natuur? ‘Er zal altijd een soort vertegenwoordigingsconstructie opgetuigd moeten worden’, zegt Den Outer. ‘Denk aan een voogd die namens de natuur spreekt. Het gaat erom dat de natuur letterlijk een stem krijgt en een autonome positie in het recht waarbij haar belangen gewaarborgd worden.’
In Nieuw-Zeeland is de rivier Whanganui in 2017 erkend als een levende entiteit met rechten. ‘Dat was het sluitstuk van een lange juridische strijd van de Maori. Zij voelen zich letterlijk één met de rivier en zien die niet als eigendom of een verkoopbaar object. In de wet staat nu letterlijk: “I am the river – the river is me”. Ze kan nu juridisch vertegenwoordigd worden door een orgaan waarin mensen uit de regering en de Maorigemeenschap zitting hebben.’ Het zijn niet uitsluitend maar wel vaak rivieren die rechten krijgen toebedeeld; in Bangladesh bijvoorbeeld zijn alle rivieren erkend als levende wezens met een juridische status.
‘De rechten van de natuur worden soms geregeld in een formele wet, zoals in Oeganda, soms met een rechterlijke uitspraak, zoals in Colombia in rechtszaken rondom rivieren en natuurparken. In Ecuador zijn de rechten van Pachamama, letterlijk Moeder Aarde, zelfs in de grondwet verankerd.’
Ecologisch welzijn
Het voordeel van het toekennen van rechten aan de natuur is dat die beter juridisch afdwingbaar zijn. Den Outer: ‘Je bent niet meer aangewezen op protesten en petities als ergens de natuur onder vuur komt.’
Het thema wordt inmiddels druk besproken en onderzocht door wetenschappers en juristen. Er zijn nu 24 landen waar de rechten van rivieren, bossen, meren, dieren of zelfs gletsjers en watervallen officieel erkend zijn. Opvallend is dat het voortouw genomen wordt door niet-Westerse landen, met name in Latijns-Amerika. ‘Inspiratiebron is het idee van buen vivir, een filosofie die het belang van goed leven, de gemeenschap en de relatie met de natuur uitdrukt. Ook dat staat in de grondwet van bijvoorbeeld Ecuador.
Rechten van de natuur is een relatief nieuw juridisch concept, dat geïnspireerd is door de inzichten van inheemse volkeren rondom ecologisch welzijn.’ Die andere manier van denken vindt Den Outer misschien nog wel het belangrijkst. ‘Je forceert een andere blik op de natuur. Het gaat om haar intrinsieke waarde, los van menselijke belangen. In plaats van alleen maar aan onszelf te denken, hebben we een meer holistische kijk op de wereld nodig. In het Westen zijn we onszelf gaan zien als afgescheiden van de natuur, maar inmiddels komen we erachter dat zo’n denkwijze niet houdbaar is.’
De rechten van de dingen
Moeten niet-menselijke entiteiten zoals zeeën, bomen en bergen ook rechten krijgen? ‘Juridisch activisme’ kan veel opleveren, maar heeft ook beperkingen. Laura Burgers, docent privaatrecht aan de Universiteit van Amsterdam, promoveerde op klimaatrechtszaken.
Ze doet onderzoek naar de Urgendazaak, waarin de Hoge Raad de Nederlandse staat verplichtte meer te doen tegen de uitstoot van broeikasgassen, en de Shell-zaak, waarin Milieudefensie het oliebedrijf tot een groenere koers maant.
Valt dat ook onder rechten van de natuur? ‘Nee, hier wordt een beroep gedaan op mensenrechten, zoals het recht op leven. Dat komt in het geding bij een instabiel klimaat, zo wordt bepleit. Het gaat om het belang van mensen dus.’ Niettemin is de vraag in hoeverre rechters in klimaatzaken ook de belangen van dieren, natuurgebieden en toekomstige generaties moeten meewegen. ‘Zij krijgen allemaal te maken met de gevolgen van klimaatverandering. Dit denken is nu in ontwikkeling.
In België loopt een zaak over het klimaatbeleid mede namens 82 bomen. Die hebben nu nergens in de wet rechten, dus je moet dit zien als juridisch activisme. Dat kan veel opleveren. In Colombia oordeelde een rechter in een klimaatzaak dat het Amazonewoud eigen rechten moet krijgen.’
Sam de zeeforel In de bundel ‘De stem van de Noordzee’ (genomineerd voor de Socratesbeker voor het beste filosofieboek) onderzoekt Burgers of de Noordzee rechten zou moeten krijgen, door net als bijvoorbeeld een gemeente een rechtspersoon te worden. ‘Dat doe ik op verzoek van de Ambassade van de Noordzee, die voortkomt uit het Parlement der Dingen, een geesteskind van de Franse filosoof Bruno Latour.
Hij betoogt dat we in gesprek moeten gaan met “dingen” om ons heen, zoals bergen, water en dieren.’ Burgers neemt daarvoor het perspectief in van Sam de zeeforel. ‘Zij zwemt door verschillende landen met eigen wetten en komt dan in de Noordzee, waar een lappendeken van nationale milieuwetten, internationaal zeerecht, verdragen en Europese voorschriften geldt. Voor haar zijn die echter allemaal betekenisloos, want zij heeft geen inspraak gehad. Haar belang is niet meegenomen.’ Is de oplossing de Noordzee een rechtspersoon te maken? ‘Het maakt ons recht minder mensgericht, dat is goed. Maar rechtspersoonlijkheid is vooral bedoeld om onderscheid te maken tussen juridische entiteiten. En wat we nu nodig hebben is juist denken in verbindingen, relationeel denken.’
Volgens Burgers is het belangrijk om een maatschappelijk debat te voeren over hoe de rechten van de zee eruit zouden gaan zien. ‘Organiseer een soort “burgerberaad” over de milieuproblemen. Wissel van gedachten, inventariseer opvattingen en belangen, betrek iedereen erbij, zo krijg je draagvlak. Het is aan de samenleving om te beslissen. Het recht weerspiegelt vervolgens de ideeën uit de samenleving.’
‘De natuur zit echt aan tafel’
Gaan we in Nederland de rechten van de natuur ook erkennen, en hoe dan? Jan van de Venis, expert milieurecht en mensenrechten en vaak een ‘legal influencer’ genoemd, stelt voor dat we beginnen met de Waddenzee. ‘Waarom heeft een bv wel en de zee geen rechten?’
Wat is de status van het idee van rechten van de natuur in Nederland?
‘Die zijn hier nog niet juridisch verankerd. Er worden ideeën ontwikkeld, er wordt over gepubliceerd en geadviseerd. Het hangt wel in de lucht: de Friese gemeente Nordeast-Fryslân heeft vorig jaar een motie aangenomen om de Waddenzee rechten toe te kennen.’
Als beheerder en vertegenwoordiger stel jij het Natuurschap voor?
‘Met anderen pleit ik in een aantal artikelen voor het oprichten van een nieuwe publiekrechtelijke rechtspersoon, het Natuurschap. Een rechtspersoon is een juridische constructie, waardoor bijvoorbeeld een besloten vennootschap of een provincie rechten kan uitoefenen. Het is heel raar dat een bv, een dood ding dat in feite bestaat uit papier en geld op een bankrekening, wel rechtspersoonlijkheid heeft, maar een levend natuurgebied zoals de Waddenzee niet.’
Zal een Natuurschap de Waddenzee beter beschermen dan de huidige regels?
‘Op papier moeten alle partijen – overheid, vissers, boeren, gemeenten, gasbedrijven – het belang van de natuur meenemen, maar uiteindelijk wint steeds het kortetermijnbelang van de mens. Natuurorganisaties praten wel mee, maar worden vaak overruled en kunnen dan alleen achteraf bezwaar maken. In de vorm van het Natuurschap zit de natuur echt aan tafel bij de besluitvorming.’
Krijg je gehoor met dit idee?
‘GroenLinks heeft in zijn programma voor de verkiezingen opgenomen dat de natuur rechten moet krijgen. Bij veel organisaties moeten de bestuurders vaak even wennen, maar in de lagen eronder is men enthousiast. We lobbyen al een aantal jaar in Den Haag voor het Natuurschap, maar het kabinet was niet erg snel met dit oppakken. Daarom gaan we het zelf verder onderzoeken. Tineke Lambooy, jurist en hoogleraar aan Nyenrode, heeft een onderzoekstoelage gekregen van het innovatiefonds van het WWF. Met name de vraag welke belanghebbenden op welke manier meebeslissen in zo’n Natuurschap is belangrijk.’
Is het Natuurschap breder inzetbaar dan alleen voor de Waddenzee?
‘Met de Waddenzee kunnen we mooi proefdraaien, maar je zou ook een Natuurschap kunnen oprichten voor de Veluwe, de Rijn, het Haringvliet. In de meest extreme vorm kun je ook rechten toekennen aan individuele dieren en bomen. Dat dwingt ons tot scherper denken en afwegen. Neem Amelisweerd in Utrecht; daar wil de minister bomen kappen voor de verbreding van de snelweg, maar er geldt wel een herplantplicht. Maar wat is de intrinsieke waarde van zo’n net ontkiemd eikenboompje vergeleken met een boom van 250 jaar oud?’
Naast al deze inspanningen ben je ook nog Ombudsman voor Toekomstige Generaties?
‘In Hongarije bestaat zo’n positie al, ik heb er op het Springtij-festival op Terschelling ooit voor gepleit om die hier ook in te voeren. Toen werd ik vanuit het publiek meteen aangewezen: “jij bent het!” Sindsdien noem ik me maar “waarnemend” Ombudsman. Vanuit het Lab Toekomstige Generaties probeer ik met wetenschappers methoden te ontwikkelen om de belangen van mensen die nog niet zijn geboren mee te laten wegen bij beslissingen. Niet alleen over ecologische kwesties, maar ook bijvoorbeeld over de staatsschuld. Uiteindelijk gaat het om een bredere blik: de mens als onderdeel van de natuur zien en door de tijd heen ook onze afstammelingen zien. Laten we goede voorouders voor hen zijn.’
De Maas in de wet?
Noï Boesten, projectleider Schone Rivieren bij IVN, hoorde Jessica den
Outer op de radio en raakte geïnspireerd. Hij zocht haar samen met collega Camille Oostwegel op en zo bedachten ze het IVN-traineeship ‘Maak de Maas de baas’. ‘Jongeren gaan verkennen hoe de Maas de status van rechtspersoon kan krijgen.’
We hadden geen idee dat het zo’n storm zou lopen. We moesten zelfs een aanmeldingsstop afkondigen. Uiteindelijk doen er 18 studenten mee, van heel uiteenlopende richtingen: biologie, rechten, watermanagement, natuurbeheer, er doet zelfs een landschapsfotograaf mee. Zij doen van maart tot en met juni elke woensdag mee aan een programma met onder andere workshops storytelling, visual changemaking en projectmanagement, en leren over de wettelijke regels en hoe je plasticsoep uit rivieren kunt krijgen.
Een heel netwerk van bedrijven, NGO’s en overheden uit Limburg is betrokken, de meeste kenden we al uit onze Maas Cleanup-actie van vorig jaar. De studenten krijgen zo de kans om mee te denken over een wereldwijde innovatie. Wat de uitkomst zal zijn, weten we nu natuurlijk nog niet. Het kan een actieplan, campagne of petitie zijn of iets anders. Als we met de uitkomst vervuiling kunnen oplossen en Nederland bewust kunnen maken van de stem van de Maas, ben ik dik tevreden.’
Wil je de activiteiten van de trainees volgen?
Kijk op www.maascleanup.nl en de gelijknamige Facebook-pagina.
Steun voor erkennen ecocide groeit
Rechten voor de natuur? Dan bestaan er ook misdaden tegen de natuur, betoogt Katy Olivia van Tergouw, directeur van Stop Ecocide Foundation.
Je kunt het vernietigen van ecosystemen strafbaar stellen zonder dat je die eerst rechten hebt toegekend. Maar omgekeerd gaat niet. Als je vindt dat de natuur rechten heeft, dan ontkom je er niet aan de grootschalige en systematische schending van die rechten te zien als misdaad: ecocide. Denk aan boskap, overbevissing, fracking voor schaliegas. En dan niet als economisch milieudelict waar je met een boete vanaf bent, maar als ernstig strafbaar feit waarvoor eindverantwoordelijken naar de gevangenis kunnen gaan.
Wij lobbyen en voeren campagne om ecocide door het Internationaal Strafhof in Den Haag erkend te krijgen naast bijvoorbeeld genocide, oorlogsmisdaden en misdaden tegen de menselijkheid. Er is steun van onder meer het Europees Parlement, de Franse president Macron en diverse landen. We hebben een panel internationale strafrecht- en milieujuristen aan het werk om een sluitende definitie van ecocide te formuleren. Daarna moet het voorstel ingediend en aangenomen worden door de lidstaten van het Strafhof. De eerste stappen zijn genomen, het kan nu snel gaan.’
Tekst: Paul Q. de Vries
Illustraties: Marieke van Ditshuizen
Dit artikel verscheen eerder in de voorjaarseditie van Mens & Natuur magazine. Wil je ook het Mens & Natuur Magzine ontvangen? Voor € 24 per jaar ben je al lid van IVN en ontvang je naast 4x per jaar ons magazine ook korting in onze webwinkel (geldt niet voor boeken) en kun je gratis of met korting deelnemen aan onze activiteiten, cursussen en workshops.
