Het bos als behandelkamer

Geritsel van bladeren, vogelgeluiden en frisse lucht. Voor wie het psychisch zwaar heeft, kan de natuur extra ondersteuning bieden. De Groene GGZ maakt een opmars in de zorg.

Verscholen tussen de bossen in de Achterhoek ligt Urtica-de Vijfsprong. Behalve mensen met een verstandelijke beperking, wonen en werken hier mensen met een psychische kwetsbaarheid: angst- of stemmingsklachten, of bij herstel na psychose of trauma. Ze komen er voor behandelingen of voor dagbesteding. Veel van de behandelingen vinden buiten plaats, in de natuur. In de groep ‘Herstellen in het Groen’ werken cliënten in de tuin, in de zuivelmakerij en met het vee om behandeldoelen te halen.

GGZ-agoog Marike van de Pavoordt neemt bijna dagelijks cliënten mee naar buiten voor behandelingen. Ze vraagt van tevoren aan de cliënt of hij of zij dat wil. Ook de route laat ze meestal aan de cliënt over. ‘Sommige mensen kunnen zich binnen, tussen vier muren, moeilijk focussen op hun problematiek. Bij anderen ligt de focus juist wel erg daarop. In beide gevallen kan het een goede optie zijn om naar buiten te gaan. Natuur nodigt uit tot een bredere blik. Je bepaalt samen de snelheid van het lopen, de afstand tot elkaar, je loopt náást elkaar. Als er een stilte valt, roept die niet meteen spanning op.

Als iemand zich iets realiseert, kun je dat tijdens zo´n stilte laten bezinken.’ De spontane dingen die er buiten gebeuren – een ree zien in de verte, een vlinder – kunnen afleidend zijn, maar ze kunnen ook verbazing brengen en de blik openen, volgens Van de Pavoordt. ‘Ze laten zien dat er meer is dan “ik en m’n moeilijke dingen.”’ Voor bijna alle soorten behandelingen is de natuur geschikt, vindt Van de Pavoordt. Alleen voor heftig lichaamswerk met veel geluiden lijkt het haar minder gepast. Papier om iets uit te tekenen mist ze niet. ‘Je kunt vaak prima in de aarde tekenen.’

Therapie in weiland

Urtica-de Vijfsprong is één van de achttien voorlopers binnen de Groene GGZ, een initiatief van IVN en Nature For Health dat in 2022 werd opgestart. De instellingen hebben een voorbeeldfunctie op het gebied van groene zorgverlening. Grote spelers zoals Mondriaan GGZ, Parnassiagroep, GGz Centraal en Dimence Groep doen mee. AerreA start iedere morgen met groepstherapie in het weiland. Bij GGz Breburg verzorgen cliënten dieren en werken ze in het groen
en Mondriaan start een pilot ‘buitenbehandelen’. Met het programma hoopt IVN een vliegwiel aan te draaien in de geestelijke gezondheidszorg. Dat hulpverleners de natuur meer gaan inzetten ten behoeve van zichzelf en hun cliënten.

De natuur is namelijk een perfecte co-therapeut die extra ondersteuning kan bieden, volgens IVN. Het betekent overigens niet: depressieve mensen zonder hulp ‘het bos in sturen’. Dat natuur een positief effect heeft op de gezondheid, werd al in talloze wetenschappelijke onderzoeken bewezen. Mensen herstellen in de natuur sneller van stress, ze kunnen er hun emoties beter reguleren, het werkgeheugen verbetert en het aandachtssysteem kan er opladen. In de natuur hebben mensen vaker positievere emoties. Bovendien bevordert de natuur bewegen. Er is minder geluidshinder en de stoffen die planten en bomen afscheiden versterken het immuunsysteem. Ondanks al deze voordelen, wordt de natuur nog maar mondjesmaat ingezet door therapeuten. Dit komt volgens universitair hoofddocent Jolanda Maas van de Vrije Universiteit Amsterdam vooral vanwege onbekendheid ermee.

Bij de studie psychologie komt het niet aan bod. Gevestigde psychologen zijn het niet gewend. Maas: ‘Het vraagt om een gedragsverandering. Het is best spannend en gek om dat wat je binnen doet, ineens buiten te gaan doen.’ Maas coördineert binnen de Groene GGZ de lopende onderzoeken over dit thema en initieert nieuwe studies. Binnen de VU start binnenkort een onderzoek naar het effect van het gebruik van groen op werkplezier, vitaliteit en productiviteit van medewerkers. Hebben zij meer plezier in hun werk als zij vaker de natuur in gaan? ‘Voor de therapeut is het ook goed om meer te bewegen op een dag’, zegt Maas. ‘Zitten is het nieuwe roken. Ook kan de natuur de therapeut stressherstel bieden.’

Levenslijn met stokken

Psychologen Christel Westgeest en Irina Poleacov doen vrijwel álle sessies in de natuur. Ze zijn de oprichters van de ‘Buitenpsychologen’ en trainen ook andere psychologen om buiten te werken. Inmiddels hebben ze al 500 psychologen opgeleid. Westgeest plant maximaal vier cliënten op een dag. ‘Ik hoef niet meer naar de sportschool’, grapt ze. Zowel het bewegen als de natuur zijn bonussen tijdens de behandelingen, vindt Westgeest. De rust die de natuur biedt, bevordert de behandeling. ‘Ik werk in Den Haag’, vertelt ze. ‘Veel mensen die bij mij komen, komen nooit in de natuur.

Ze gaan met de tram naar hun werk, eten binnen hun boterhammetje en gaan ’s avonds weer naar huis om de volgende dag hetzelfde riedeltje uit te voeren. Vaak komen ze half-bellend binnen, gehaast. Ik nodig ze uit eerst eens goed rond te kijken waar ze zijn, wat ze om zich heen zien, ruiken. Zo komen mensen in het ontspanningssysteem, en dan krijg je toegang tot andere herinneringen. Vaak willen ze het gevoel van de wandeling herhalen en gaan ze in het weekend ook de natuur opzoeken.’ Westgeest neemt cliënten mee naar het strand, de duinen of een park. Tijdens een telefonisch voorgesprek voelt ze aan of de cliënt geschikt is om mee naar buiten te nemen. ‘Alleen iemand die suïcidaal is, een gevaar voor anderen of heel erg verward is, zou ik misschien niet meenemen, maar dat heb ik in mijn praktijk nog nooit meegemaakt.’ Met mensen die mobiel beperkt zijn, loopt Westgeest van bankje naar bankje, of ze  blijft op één plek. Werkvormen voor binnen, herschreven de Buitenpsychologen voor buiten. ‘Een levenslijn die een cliënt normaal op een whiteboard tekent, met hoogte- en dieptepunten in het leven, kun je buiten met stokken maken. Vervolgens kan de cliënt steentjes, schelpen of bladeren zoeken die hij onder of boven de lijn legt om de gebeurtenissen te markeren.’ Zelfs traumatherapie EMDR doet Westgeest geregeld buiten, gelijk op het moment dat het trauma opkomt. Bijvoorbeeld door de cliënt langs een rij bomen van links naar rechts te laten kijken. ‘Dat werkt supergoed.’

Tijdens de trainingen hebben de professionals veel praktische vragen, merkt Westgeest. Hoe doe je het met verslaglegging? Wat als je naar de wc moet of als het regent? Westgeest neemt zelf altijd een laptop mee en zoekt tussen twee cliënten in een mooie plek om te typen. Als ze naar de wc moet, zoekt ze een lunchtent op waar ze een thee haalt. En bij regen heeft ze een poncho en grote paraplu waar je met z’n tweeën onder kunt. ‘Het is even wennen om de natuur als behandelkamer te hebben, maar je kennis en kunde vervliegen buiten niet. Als je eenmaal gewend bent, zijn de mogelijkheden gigantisch.’

Gras minder maaien

Om de beweging van de Groene GGZ te stimuleren, kreeg IVN onlangs van de Postcode Loterij, naast de jaarlijkse bijdrage, een extra bijdrage van bijna 2 miljoen euro voor drie jaar voor het starten van het Te Gek Groen impuls programma. Hiermee krijgen de groene voorlopers de kans om de inzet van natuur beter te verankeren. Behalve het inzetten van natuur tijdens behandelingen, is een tweede pijler binnen het programma het vergroten van de biodiversiteit bij instellingen.

Grote vestigingen hebben vaak behoorlijke terreinen in hun bezit. ‘De instellingen die nu meedoen, hebben bij elkaar bijna een Nationaal Park aan hectare’, vertelt Anne Mara Sillevis Smitt van IVN. ‘Qua biodiversiteit valt daar veel winst te behalen, soms met kleine ingrepen, zoals het gras minder vaak maaien.’ Dankzij de extra steun van de Postcode Loterij kan een aantal terreinen nu worden omgetoverd in groene hotspots voor cliënten, medewerkers en buurtbewoners. Als een terrein mooi is ingericht, kan het goed gebruikt worden door cliënten, hulpverleners en familieleden. Het betrekken van familie, mantelzorgers en de buurt bij de terreinen, is een derde pijler van het programma. ‘Als je op bezoek bent bij een naaste, is het fijn als je samen iets in het groen kunt doen’, zegt Sillevis Smitt. ‘Als er een flyer met een wandelroute ligt, of een route bewegwijzerd is, doe je dat eerder.’

GGZ Drenthe heeft onlangs een ‘wandelhalte’ geopend, een soort bushalte waarvandaan wandelingen starten. Een andere pijler van Groene GGZ is om de vitaliteit van medewerkers te verhogen met de inzet van natuur. En een laatste doel is om kennis te delen over het positieve effect van natuur op de mentale gezondheid, zodat ook mensen buiten de GGZ-wereld weten wat de natuur kan doen bij geestelijke problemen. Als we over het terrein van Urtica-de Vijfsprong lopen, wijst Marike van de Pavoordt naar een half-afgestorven naaldboom.

De stam splitst zich in tweeën: het ene deel is dood, het andere leeft. ‘Ik vind dit altijd een mooi voorbeeld van hoe een boom met gebrokenheid omgaat’, zegt ze. Tijdens de wandelingen gebruikt Van de Pavoordt de natuur graag als metafoor. Ze wijst in de winter op knoppen van bomen waar dan de lente al in ligt opgeslagen. ‘Daar zijn cliënten soms door geraakt. Als je in een moeilijke periode zit – ook al zie je het nog niet – kan de lente eraan komen.’ Het levert ook hilarische situaties op. ‘Ik kwam een keer met een cliënt bij een boom waarvan de takken in elkaar vergroeid waren, het leek wel alsof hij met zichzelf in de knoop zat. Dat leverde humor op’, zegt ze. ‘Bij een verwonde boom vroeg ik een cliënt: Hoe gaat deze boom met zijn verwonding om? Ze antwoordde: “Hij gaat in ieder geval niet in de slachtofferrol.”’

IVN-wandeling voor patiënten

Op het buitenterrein van GGz Centraal, Zon & Schild in Amersfoort, aan de rand van het bos, heeft IVN Amersfoort standaard een natuurhoekje ingericht. Eens per maand start vanaf hier op zondag om 14.00 uur een wandeling voor psychiatrische patiënten. Ruud van Nus is actief bij IVN Amersfoort en werkt als verpleegkundig specialist bij GGz Centraal. Hij zette de IVN-werkgroep op die de maandelijkse wandeling organiseert. ‘Er is een vast groepje dat het leuk vindt om mee te gaan. De wandelingen zijn vooral op de beleving gericht. We laten dingen zien, voelen, ruiken of horen. Bijvoorbeeld de sapstromen van een berk. We proberen de deelnemers mee te geven hoe je mindful gebruik kunt maken van de natuur. Soms haakt iemand halverwege af, omdat de spanningsboog op is. We sluiten af met een kopje thee. Deelnemers gaan altijd beter naar huis dan ze gekomen zijn.’

Tekst: Kirsten Dorrestijn
Illustraties: Marike Knaapen

Mens & Natuur magazine

Dit artikel verscheen eerder in de herfst editie van Mens & Natuur magazine 2024. Wil je ook het Mens & Natuur Magazine ontvangen? Voor € 25 per jaar ben je al lid van IVN en ontvang je naast 4x per jaar ons magazine ook korting in onze webwinkel (geldt niet voor boeken) en kun je gratis of met korting deelnemen aan onze activiteiten, cursussen en workshops.

Ja, ik word lid