‘Gebiologeerd’, een succesvolle lezing door Jan van Hooff

Een uitverkocht auditorium van Apenheul – de St@art-. Dat was het resultaat van jaren van inspanning van de werkgroep Lezingen van IVN-Apeldoorn. Moet gezegd worden dat corona ook heeft bijgedragen aan de jaren, maar deze lezing was zeker goed voorbereid. Zo’n 260 mensen (47% niet-leden, 21% leden IVN/KNNV Apeldoorn en 32% gidsen/medewerkers Apenheul) wilden graag komen luisteren naar het verhaal van de 87-jarige Jan van Hooff, primatoloog-kenner en emeritus hoogleraar ethologie en socio-ecologie. IVN-Apeldoorn nam het initiatief voor de lezing en heeft Apenheul benaderd met het idee er een gezamenlijke activiteit van te maken, passend in de serie inspiratiebijeenkomsten die Apenheul elk jaar voor de eigen gidsen organiseert.

Van reactie naar emotie, van reflex naar besef

Na de opening door de voorzitter van IVN-Apeldoorn, neemt Jan van Hooff ons mee op een reis door de geschiedenis van de wetenschap. De wijze waarop de wetenschap naar mens en dier kijkt is in de loop der eeuwen veranderd. Vond Descartes in de 17e eeuw nog dat een dier vooral een machine was en de mens een machine met iets extra’s, namelijk ratio, verstand, een wil, door Darwin komt er meer gradualiteit in de visie op mens en dier. Darwin laat zien dat in de loop der tijd niet alleen fysieke eigenschappen zich aanpassen aan de eisen van de omgeving, maar dat ook het gedrag zich aanpast en de mechanismen die dat gedrag bepalen. Hierdoor raakten wetenschappers geïnteresseerd in het bestuderen van het gedrag van dieren. Leren dieren? Volgens welke principes doen ze dat? >Via Pavlov en Skinner neemt van Hooff ons mee naar Nico Tinbergen, zijn leermeester. Nico Tinbergen was etholoog en bestudeerde het gedrag van dieren. Hij beschrijft een studie van een stekelbaars. Het mannetje reageert op de rode kleur van een ander mannetje. Maar snapt de stekelbaars wat hij doet? Nee, dat niet. Het gedrag is ingebakken, het is instinct. Anders wordt het als je chimpansees gaat bestuderen. Die blijken te kunnen leren. Ook ratten blijken dankbare studieobjecten te zijn. Uit een proef met een doolhof (Shepard’s maze running experiment) blijkt dat een rat voorstellingsvermogen heeft: hij kan zich na een aantal keer voorstellen hoe het doolhof er uitziet!

Gewetensvol individu

Een proef met een chimpansee en een buisje waarin een pinda zit, laat zien dat een chimpansee begrip van de situatie heeft, voorstellingsvermogen en dat hij uit ervaring leert. De aap kan de pinda te pakken krijgen door water in het buisje te spugen, waardoor de pinda omhoog komt en hij de lekkernij kan pakken.
De ultieme vraag is dan of dieren ook zelfbewustzijn hebben. En als ze dat hebben, kan je ze dan verantwoordelijk houden voor hun gedrag? Met andere woorden: zijn ze een gewetensvol individu?

De meeste dieren hebben geen vorm van zelfbewustzijn. Maar chimpansees, olifanten en dolfijnen herkennen zichzelf in de spiegel. Zij weten dus dat zij dat zelf zijn die ze zien. Dat is een begin van zelfbewustzijn, een hoge cognitieve vaardigheid!

Vragen

Jan van Hoof is een rasverteller. Er was nog veel meer wat hij ons had kunnen laten zien, maar helaas zat de tijd erop. Er was nog wel tijd voor vragen uit de zaal. De jongste toehoorder (10 jaar) trapte af met de vraag waarom Jan van Hooff was begonnen met dit werk. Van Hoof vertelde dat hij in een dierentuin is geboren. Hij is opgegroeid tussen de apen. Dat heeft de basis gelegd voor zijn latere interesse en zijn werk. Daarover kunnen we lezen in zijn boek “Gebiologeerd”. Na afloop van de lezing zat van Hooff klaar om zijn boek te signeren voor de vele geïnteresseerde kopers.

(Annelies de Jong – secretaris IVN-Apeldoorn)